Το έργο του Κόνραντ Λόρεντς, του ιδρυτή της ηθολογίας, μόλις είχε αρχίσει να τραβάει την προσοχή των ζωολόγων αλλά ήταν τελείως άγνωστο στους ψυχολόγους, οι οποίοι ήταν ακόμη κολλημένοι στην ιδέα του «αγεφύρωτου χάσματος» μεταξύ ανθρώπων και ζώων. Αργότερα, μετά τον 2ο Παγκόσμιο πόλεμο, άρχισαν να αναπτύσσουν μια περισσότερο βιολογικά προσανατολισμένη επιστήμη της συμπεριφοράς, και ο Τζον Μπόουλμπι έφερε αυτές τις εξελίξεις στον κόσμο της ψυχανάλυσης. Αλλά το 1936, ο Λακάν ήταν ο μόνος που μιλούσε γι’ αυτά τα πράγματα. Και ήταν εκείνη η χρονιά που παρουσίασε την εργασία πάνω στο «στάδιο του καθρέφτη» σε ένα έκλπηκτο κοινό στο 14ο Διεθνές Ψυχαναλυτικό Συνέδριο στο Μάριενμπαντ.
Ο Λακάν ξεκίνησε την παρουσίασή του αναφέροντας το «πείραμα του καθρέφτη» που είχε κάνει το 1931 ο ψυχολόγος φίλος του Ανρί Βαλόν. Ο Βαλόν είχε συγκρίνει τις αντιδράσεις βρεφών και νεαρών χιμπατζήδων απέναντι στο είδωλό τους στον καθρέφτη. Ο Λακάν βασίστηκε σ΄αυτήν την παρατήρηση για να υποστηρίξει ότι η ανάπτυξη της ανθρώπινης υποκειμενικότητας ήταν εγγενώς, αν και υπόρρητα, συγκριτική. Η ανθρώπινη υποκειμενικότητα μπορούσε να γίνει κατανοητή μόνο αν συγκριθεί με αυτήν του στενότερου συγγενή μας του χιμπατζή. Σήμερα που η εξελικτική ψυχολογία αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο ως ένα καλό εργαλείο για την κατανόηση του ανθρώπινου νου, μια τέτοια παρατήρηση δεν θα προκαλούσε και πολλά σχόλια. Και η παρατήρηση του Βαλόν έχει γίνει κοινός τόπος στη σχετική βιβλιογραφία. Αντίθετα, πολλά σχόλια προκάλεσε στη δεκαετία του 1970 μια έξυπνη εκδοχή του πειράματος του καθρέφτη που σχεδίασε ο αμερικανός ψυχολόγος Γκόρντον Γκάλοπ για να εξετάσει την αυτεπίγνωση των χιμπατζήδων (Gallup, G. G. 1970. Chimpanzees: self-recognition. Science 167: 4)
Αλλά ας μην αφήνουμε τους αναχρονισμούς να μας εμποδίζουν να αναγνωρίσουσε τη διορατικότητα των παρατηρήσεων που έκανε ο Λακάν το 1936. Σε μια εποχή που η συγκριτική ψυχολογία ήταν στα γεννοφάσκια της και οι περισσότεροι ψυχολόγοι έβεπαν τις συγκρίσεις ανάμεσα σε άνθρωπο και ζώο ως άσχετες στην καλύτερη περίπτωση, η απόφαση του Λακάν να επικαλεστεί το πείραμα του Βαλόν ως βάση μιας νέας ψυχαναλυτικής έννοιας ήταν ιδιαίτερα τολμηρή.
Ωστόσο, ο Λακάν δεν έγινε ενθουσιώδης οπαδός μιας «ηθολογίζουσας ψυχανάλυσης» όπως έγινε ο Τζον Μπόουλμπι. Αντί να φέρει την έννοια του σταδίου του καθρέφτη στο αχαρτογράφητο πεδίο της εξελικτικής ψυχολογίας, όπως έκαναν άλλοι δεκαετίες αργότερα, προσπάθησε να τη φέρει στη μάντρα του Φροϋδισμού. Στις επόμενες δεκαετίες, οι πρώιμες παρατηρήσεις του Λακάν πάνω στο στάδιο του καθρέφτη ως μια φάση της βιολογικής ωρίμανσης επικαλύφτηκαν από λιγότερο αναπτυξιακές ερμηνείες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, το στάδιο του καθρέφτη δεν ήταν απλά μια στιγμή στη ζωή του βρέφους αλλά «μια μόνιμη δομή της υποκειμενικότητας», μια ουσιώδης λιβιδινική σχέση με το σώμα-εικόνα (Lacan, J. 1953. The function and field of speech and language in psychoanalysis).
Οι εξελίξεις αυτές είναι απλά ένας μικρόκοσμος αλλαγών στο συνολικό έργο του Λακάν. Κι άλλες πτυχές του έργου δείχνουν την ίδια μετατόπιση από τον εμπειρικό κόσμο της βιολογίας στον μεταφυσικό κόσμο των «δομών». Ενώ το πρώιμο έργο του βρίθει αναφορών στην ηθολογία, στη συνέχεια αυτές γίνονται ολοένα και λιγότερες. Η σημασία του σταδίου του καθρέφτη, στην εκδοχή του 1949, υποστηρίζεται από πειράματα με περιστέρια και ακρίδες (Lacan, J. 1949. The mirror stage as formative of the function of the I). 5 χρόνια αργότερα, κάνει ακόμη περιστασιακές αναφορές στις έννοιες της ηθολογίας όπως ο «έμφυτος μηχανισμός απελευθέρωσης» και αναφέρει ονόματα όπως ο Λόρεντς κι ο Τινμπέργκεν (Lacan, J. 1953-54. The Seminar: Book I. Freud's Papers on Technique). Σύντομα, όμως, αρχίζει να απομακρύνεται από την ηθολογία. Το 1953 αναγγέλει την περίφημη επίστροφή του στον Φρόυντ και αρχίζει να εξετάζει τις πτυχές του έργου τού τελευταίου που δεν είναι και τόσο συμβατές με τη σύγχρονη βιολογία. Για παράδειγμα, όταν αρχίζει να εξετάζει την έννοια του «ενστίκτου του θανάτου», γρήγορα συνειδητοποιεί ότι δεν μπορεί να της αποδώσει βιολογικό νόημα. Αλλά αντί να συμπεράνει ότι η φροϋδική αυτή έννοια είναι περιττή, προσπαθεί να τη διασώσει επιμένοντας ότι ο Φρόυντ δεν την εννοούσε ως βιολογική έννοια. Το ένστικτο του θανάτου, πλέον, δεν ήταν ζήτημα της βιολογίας (Lacan, J. 1953. The function and field of speech and language in psychoanalysis).
Αλλά τα γραπτά του Φρόυντ δεν είναι ανοιχτά στην ερμηνεία. Η θεωρία του για τα ένστικτα είναι διατυπωμένη εντός ενός σαφούς βιολογικού πλαισίου. Κι έτσι, ο Λακάν ήταν αναγκασμένος να χρησιμοποιήσει παραδοξολογίες ώστε να μπορέσει να διασώσει τη μη-βιολογική του ερμηνεία των γραπτών του Φρόυντ: «Η φροϋδική βιολογία δεν έχει καμία σχέση με τη βιολογία» (Lacan, J. 1954-55. The Seminar: Book II. The Ego in Freud's Theory and in the Technique of Psychoanalysis).
Αλλά τί ήταν η «φροϋδική βιολογία» αν δεν είχε καμία σχέση με τη βιολογία; Ο Λακάν ποτέ δεν το εξήγησε. Συνέχισε την επανεξέταση της θεωρίας του Φρόυντ για τα ένστικτα χάνοντας κάθε επαφή με την ηθολογία και τη συγκριτική ψυχολογία. Άρχισε να διαμαρτύρεται ότι Λίτον Στρέιτσι είχε προδώσει τον Φρόυντ μεταφράζοντας το Trieb ως «ένστικτο» και ισχυριζόταν ότι έτσι θόλωνε η διάκριση μεταξύ του ανθρώπινου Trieb και του ζωικού ενστίκτου. Υποστήριξε ότι ο φροϋδικός όρος αποδιδόταν καλύτερα με το «κίνητρο» που έδινε έμφαση στην αντίθεση ανάμεσα στην ευέλικτη, πολιτισμικά καθορισμένη συμπεριφορά των ανθρώπων και στην άκαμπτη, βιολογικά καθορισμένη συμπεριφορά των ζώων.
(συνεχίζεται με το 2ο μέρος του Ο Λακάν και η Ηθολογία)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου