Σαν αύριο το πρωί, 266 χρόνια πριν, ένας καταστρεπτικός σεισμός και το παρεπόμενο τσουνάμι ισοπέδωσαν τη Λισσαβώνα και τις παρακείμενες περιοχές και άφησαν πίσω τους 30000-70000 νεκρούς. Η μέρα ήταν ιδιαίτερη: 1η Νοεμβρίου: η μέρα που για τις δυτικές εκκλησίες είναι η μέρα των Αγίων Πάντων.
Σε υλικό επίπεδο οι ζημιές ήταν πολλές αλλά οι συνέπειες ήταν σχετικά ήπιες: οι εμπορικοί οίκοι του Λονδίνου, του Αμστερνταμ, της Βενετίας και του Αμβούργου είχαν επενδυμένα κεφάλαια στη Λισσαβώνα (4η μεγαλύτερη πόλη στην Ευρώπη εκείνα τα χρόνια) και, σε μια στιγμή χρηματοπιστωτικού ανθρωπισμού, εξασφάλισαν ασφαλιστική κάλυψη και βοήθεια στους πορτογάλους συνεργάτες τους. Και σιγά σιγά ανέκαμψε όλη η περιοχή.
Σε πνευματικό επίπεδο η καταστροφή ήταν μεγαλύτερη: Πώς ήταν δυνατόν να επιτρέψει ο Θεός τέτοια καταστροφή σε τόσο ευλαβείς πιστούς του; Ήταν φαινόμενο φυσικό ή υπερφυσικό; Η Ευρώπη του Διαφωτισμού συνταράχτηκε κι αυτή από τον σεισμό και πολιτικοί, φιλόσοφοι, θεολόγοι και καλλιτέχνες όλο και κάτι είχαν να πουν. Κι οι κόντρες ήταν αναπόφευκτες. Εδώ θα μείνω στην πιο ενδιαφέρουσα.
H οποία έλαβε χώρα
μεταξύ των πιο γνωστών εκπροσώπων του Διαφωτισμού: Του Βολταίρου και του Ρουσσώ
– για τον οποίο πολλοί δεν πιστεύουν ότι ήταν διαφωτιστής αλλά κριτικός του Διαφωτισμού
(ίσως και ρομαντικός).
Ο Ρουσσώ ήταν έξω από τους πνευματικούς κύκλους και ένα μονίμως κακό σπυρί. Πήγε στο Παρίσι το 1742 κι εργάστηκε ως ιδιωτικός δάσκαλος και γραμματέας. Έγινε γνωστός με το ‘’ΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ’’ (1750) όπου ασκούσε δριμύτατη κριτική στα ιερά και όσια του Διαφωτισμού (τέχνες, επιστήμη, τεχνολογία), θεωρώντας ότι διαφθείρουν τον άνθρωπο. Τη θέση αυτή την επέκτεινε στο ‘’ΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΝ ΤΗΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ’’, δημοσιευμένο λίγους μήνες πριν τον σεισμό, όπου επιχειρηματολογεί σχετικά με την ηθική, κοινωνική και πολιτική κατάπτωση του ανθρώπου. Τη χρονιά του σεισμού ζούσε κι αυτός στη Γενεύη.
Αμέσως μόλις δημοσιεύτηκε το ’’ΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΝ ΤΗΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ’’, ο Ρουσσώ έστειλε το βιβλίο στον Βολταίρο, με αφιέρωση και φράσεις θαυμασμού για τη μεγαλοφυΐα του. Λιγο μετά, ήρθε η απάντηση του Βολταίρου κι ήταν καυστική:
''Έλαβα το καινούργιο βιβλίο σας πάνω στο ανθρώπινο είδος….Και δεν νομίζω ότι έχει χρησιμοποιηθεί άλλη φορά τόση ευφυΐα που προσπαθεί να μας κάνει ανόητους''
Ο Βολταίρος συμφωνούσε με τον Ρουσσώ ότι η λογοτεχνία κι οι επιστήμες μπορούσαν να είναι βλαβερές αλλά αντέτεινε ότι οι βλάβες που προκαλούν ήταν αθώες (λουλούδια γράφει επακριβώς) μπροστά στις βλάβες που προκαλούν ο εγωισμός κι αλαζονεία των ανθρώπων.
Οι μέρες πέρασαν και στις 16 Νοεμβρίου τα νέα του σεισμού έφτασαν στη Γενεύη. Ο Βολταίρος, φορτωμένος όπως είπαμε από την κυρίαρχη άποψη περί βέλτιστου δυνατού κόσμου, δεν έχασε χρόνο. Η σχεδόν άμεση απόκρισή του (Δεκέμβριος 1755) ήταν το ποίημα ‘’Ποίημα για την καταστροφή της Λισσαβώνας. Ή Μια Εξέταση του Αξιώματος «Όλα Πάνε Καλά»’’, όπου μέσα σε 180 στίχους έκανε τη μεγαλύτερη επίθεση κατά της αισιοδοξίας στην έως τότε ιστορία της λογοτεχνίας, με παράλληλη επίθεση στη Θεία Πρόνοια.
Το ποίημα αρχικά κυκλοφόρησε ανώνυμα κι ο Βολταίρος απέδιδε τη συγγραφή του σε άλλον. Δημοσιεύτηκε τον Μαρτιο του 1756 και το καλοκαίρι ο Βολταίρος έστειλε ένα αντίτυπο στον Ρουσσώ, μαζί και με το ‘’Ποίημα πάνω στον Φυσικό Νόμο’’.
Χοντρικά, η άποψη του Βολταίρου ήταν ότι ο Θεός δεν ενδιαφέρεται για τον ανθρώπινο πόνο.
Ο Ρουσσώ ενοχλήθηκε από το ποίημα αφού το είδε ως μια επίθεση προς τα θρησκευτικά πιστεύω του. Έγραψε μια απάντηση, αλλά, διστακτικός μάλλον, έδωσε το γράμμα σε έναν κοινό γνωστό αφήνοντας εκείνον να κρίνει αν θα το δώσει στον Βολταίρο ή όχι. Τελικά, ο κοινός γνωστός παρέδωσε το γράμμα στον Βολταίρο το γράμμα συμβουλεύοντας τον να το κάψει. Ο Βολταίρος δεν το έκαψε.
Στην απάντηση του Ρουσσώ ξεχωρίζουν δυο θέματα:
1. Πρώτα από όλα, ο Ρουσσώ ελπίζει ότι το ποίημα δεν αποτελεί μια επίθεση στη Θεία Πρόνοια με τον τρόπο που το βιβλίο του ίδιου αποτελούσε μια επίθεση στο ανθρώπινο είδος και στη συνέχεια προβαίνει σε μια διατύπωση που προλέγει τη σημασία της πρόνοιας που τόσο απασχολεί και τους σημερινούς αναλυτές καταστροφών:
‘’[…] παραδέξου όμως ότι δεν ήταν η φύση που έκτισε εκεί 24000 σπίτια με 6-7 ορόφους κι ότι αν οι κάτοικοι της μεγάλης αυτής πόλης ήταν καλύτερα και λιγότερο ασφυκτικά κατανεμημένοι, η ζημιά θα ήταν σημαντικά μικρότερη και πιθανώς άνευ σημασίας.’’
Και επισημαίνει ότι αν η εκκένωση είχε γίνει γρηγοροτέρα:
‘’Πόσοι άνθρωποι θα είχαν σωθεί αν δεν επέμεναν να σώσουν άλλος τα ρούχα του, άλλος τα χαρτιά του κι άλλος τα χρήματά του.’’
2. Ο Ρουσσώ τελειώνει την απάντησή του επισημαίνοντας ένα παράδοξο: πώς είναι δυνατόν, γράφει, ένας άνθρωπος όπως εσύ που ζει μέσα στην υλική αφθονία και την πνευματική ελευθερία απολαμβάνοντας τον θαυμασμό όλων να τα βρίσκει όλα μαύρα και κακά, ενώ εγώ, φτωχός, άσημος και βασανισμένος, να τα βρίσκω όλα καλά.
Και καταλήγει:
‘’[…] εσύ διασκεδάζεις αλλά εγώ ελπίζω. Κι η επλπίδα είναι πάνω απ’ όλα’’.
Ωστόσο, ο Βολταίρος είχε την τελευταία λέξη:
‘’Αγαπητέ μου φιλόσοφε, εγώ κι εσείς, θα μπορούσαμε, στα ενδιάμεσα των ασθενειών μας, να συνομιλούμε σε στίχους και σε πρόζα. Αλλά την παρούσα στιγμή, θα με συγχωρίσεται αν αφήσω κατά μέρος όλες αυτές τις φιλοσοφικές συζητήσεις που είναι, απλά και μόνο, διασκεδαστικές’’
Άρα: End of discussion.
Μόνο που, ουσιαστικά, η συζήτηση δεν τελείωσε: το 1759 ο Βολταίρος δημοσιεύει τον ‘’Αγαθούλη’’ και ολοκληρώνει την επίθεση του στην αισιοδοξία. Κι ο ‘’Αγαθούλης’’ έγινε best seller της εποχής, με 30000 πουλημένα αντίτυπα σε έναν χρόνο!!!
Στον οποίο ‘’Αγαθούλη’’, ο Βολταίρος πηγαίνει πέρα από τον σεισμό της Λισσαβώνας και γυρίζοντας τον κοσμο βλέπει παντού φτώχια, άγνοια, ασθένειες και φανατισμό. Και τελειώνει την ιστορία στην Κωνσταντινούπολη με τον γέρο Τούρκο, ο οποίος λέει στην παρέα ότι δεν τον ενδιαφέρει ποτέ τί γίνεται στην Πόλη κι ότι νοιάζεται μόνο για τον κήπο του.
Ο Ρουσσώ πίστεψε ότι ο ‘’Αγαθούλης’’ ήταν απάντηση στο γράμμα του:
‘’Το γράμμα μου γέννησε τον ‘’Αγαθούλη’’. Είναι η απάντηση σε αυτό. Εγώ ήθελα να φιλοσοφήσω με τον Βολταίρο κι αυτός έκανε πλάκα μαζί μου.’’
Η απάντηση του Ρουσσώ ήρθε με το ‘’Κοινωνικό Συμβόλαιο’’: Οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι αλλά είναι παντού αλυσοδεμένοι κι η κοινωνία τους διαφθείρει, αλλά η αναγέννηση είναι δυνατή μόνο μεσα από αυτή την κοινωνία κι όχι μέσα από την φροντίδα του κήπου του καθενός.
1. Dynes R.R., The Dialogue Between Voltaire And Rousseau On The Lisbon Earthquake: The Emergence Of A Social Science View. International Journal of Mass Emergencies and Disasters 18(1), 2000
2. Bommer J et al. THE 1755 LISBON EARTHQUAKE: REVISITED, Spinger 2009.
3. Donovan A., Geopower: Reflections on the critical geography of disasters. Progress in Human Geography 41(1), 44–67, 2017.
