Γιατί η ποίηση έχει (ή δεν έχει) νόημα (12) – H Ανάγκη για Ποίηση (1): Ο ασφοδελός λειμών

Ντέηνα Τζόια (μτφρ. Crying Wolf)

Γιατί πρέπει κάποιος να νοιάζεται για τα προβλήματα της ποίησης αν δεν είναι ποιητής ο ίδιος; Ποια σχέση μπορεί να έχει μια αρχαϊκή μορφή τέχνης με τη σύγχρονη κοινωνία; Σε έναν καλύτερο κόσμο, η ποίηση δεν θα είχε άλλη δικαιολογία ύπαρξης πέρα από το ίδιο το μεγαλείο της ύπαρξής της. Όπως είπε κάποτε ο Γουάλας Στίβενς: «Ο σκοπός της ποίησης είναι η συνεισφορά στην ανθρώπινη ευτυχία».





Τα παιδιά αναγνωρίζουν αυτήν την ουσιαστική αλήθεια όταν ζητάν να ακούσουν ξανά και ξανά τα αγαπημένα τους τραγουδάκια. Η αισθητική απόλαυση δεν χρειάζεται δικαιολόγηση γιατί μια ζωή χωρίς αυτήν την απόλαυση δεν αξίζει να τη ζει κανείς. Αλλά η κοινωνία έχει ξεχάσει την αξία της ποίησης. Για τον γενικό αναγνώστη, οι συζητήσεις για την κατάσταση της ποίησης ακούγονται σαν συζητήσεις μεταναστών πάνω στη διεθνή εξωτερική πολιτική μέσα σε ένα άθλιο καφενείο. Ή, όπως πιο καυστικά το έθεσε o Σίριλ Κόνολι: «Ποιητές που συζητούν για τη σύγχρονη ποίηση: Τσακάλια που γρυλίζουν πάνω από ένα ξεραμένο πηγάδι».


Οποιοσδήποτε ενδιαφέρεται για την ποίηση και τη διεύρυνση του κοινού της –κριτικοί, δάσκαλοι/δασκάλες, βιβλιοθηκάριοι/ιες, ποιητές/τριες, και εραστές  και ερωμένες της - βρίσκεται μπροστά σε μια μεγάλη και αγχωτική πρόκληση: πώς μπορεί κανείς να πείσει αναγνώστες που είναι σκεπτικιστές απέναντι στην ποίηση, ότι η ποίηση έχει και σήμερα νόημα;


Ένα καλό σημείο εκκίνησης είναι ένα απόσπασμα από το ποίημα ο «Ασφόδελος, Αυτό το Πράσινο Λουλούδι» του Γουίλιαμ Κάρλος Γουίλιαμς. Το ποίημα γράφτηκε στη δύση της ζωής του ποιητή και ενώ είχε μείνει ημιπαράλυτος από εγκεφαλικό. Το απόσπασμα συμπυκνώνει τα σκληρά μαθήματα που πήρε ο ποιητής πάνω στη σχέση ποίησης και κοινού μέσα από χρόνια πλήρους αφοσίωσης στην ποίηση και την ιατρική.


[Στμφ. Η ομάδα διερεύνησης του νοήματος της ποίησης, πριν προχωρήσει στη μετάφραση του αποσπάσματος, έκρινε βοηθητικές κάποιες πληροφορίες για τον Ασφόδελο. Ο οποίος είναι ένα γένος φυτών που περιλαμβάνει είδη που απαντώνται σε περιοχές με έντονη βόσκηση ή πυρκαγιές ή με έντονες ξηροθερμικές συνθήκες, καθώς είναι αρκετά ανθεκτικό και επειδή δεν βόσκεται από τα ζώα. Είναι σπουδαίο μελισσοκομικό φυτό και δίνει σε μεγάλες ποσότητες γύρη και νέκταρ.

Ήταν, επίσης, και το νεκρολούλουδο των αρχαίων Ελλήνων, οι οποίοι θεωρούσαν ότι οι νεκροί κατοικούσαν σε ένα λιβάδι με ασφόδελους (ο ασφοδελός λειμών της Οδύσσειας ω 11-14 (μτφρ., Ζ Σιδέρη):

Πέρασαν τη Λευκόπετρα και του Ωκεανού το ρέμα,

περνούν του Ήλιου την μπασιά, τη χώρα των ονείρων,

κι ευτύς σε λίγο φτάσανε στ' ασφοδελό λιβάδι,

που μένουν όλες οι ψυχές, των πεθαμένων ίσκιοι.)

Στην δυτική λογοτεχνία ο ασφοδελός λειμών έγινε αντιληπτός ως ένας ευχάριστος, ακόμη και επιθυμητός τόπος. Αυτή ήταν η εντύπωση μεταξύ πολλών από τους αρχαίους Έλληνες ποιητές και ομηρικούς σχολιαστές, οι οποίοι θεώρησαν ότι το επίθετο ἀσφοδελός σημαίνει «ανθισμένος», «ευωδιαστός», «γόνιμος» και «καταπράσινος» και φαντάστηκαν τον λειμώνα ακόμη κι ως ένα είδος «παραδείσου». Κάποιοι αναγνώστες διαφωνούν με αυτήν την εικόνα. Μας λένε ότι δεν προκύπτει κάτι τέτοιο από τις ραψωδίες λ και ω, όπου έχουμε την πρώτη εκτεταμένη περιγραφή του Άδη και τις πρωιμότερες αναφορές σε ένα «ασφοδελό λιβάδι». Τα τρία χωρία, στα οποία ο Άδης χαρακτηρίζεται μ’ αυτό τον τρόπο (λ 539, 573, ω 13), απεικονίζουν ένα σκοτεινό, ζοφερό και άχαρος μέρος. Και υποστηρίζουν ότι αν δενείχαμε  εκτεθεί στην μεθομηρική χρήση της φράσης για την περιγραφή ενός υπέροχου και ευωδιαστού λιβαδιού με ανθισμένα λουλούδια, θα υποθέταμε ότι το επίθετο ασφοδελός σημαίνει ακριβώς το αντίθετο: «σκοτεινός», «ζοφερός», «σκονισμένος», «άγονος» ή κάτι παρόμοιο - η πλέον απομακρυσμένη εικόνα από έναν παράδεισο ( για περισσότερα βλ. S Reece, Homer’s Asphodel Meadow και μια συνοπτική μετάφραση εδώ)

Το ερώτημα, δηλ, είναι: τι σημαίνει ασφοδελός (επιθετική μορφή) και ασφόδελος (ονοματική μορφή); Στις πολλές μεθομηρικές χρήσεις της λέξης στην ποίηση, το λουλούδι συνδέεται συχνά με τη μετά θάνατον ζωή, ή στον πεζό λόγο γενικά. Αλλά η ετυμολογία της λέξης είναι αβέβαιη και μόνο υποθέσεις μπορούν και κάνουν οι ειδικοί. Μια υπόθεση λέει ότι το ασφοδελός του Ομήρου μπορεί να είναι το αποτέλεσμα της εκ νέου ανάλυσης μιας φράσης που γίνεται καλύτερα κατανοητή σε ένα αυστηρά ελληνικό ετυμολογικό πλαίσιο: το επίθετο ασφοδελός μπορεί να προέκυψε από το σφοδελός, ή μάλλον σποδελός, μια μορφή επιθέτου με την συνήθη ελληνική κατάληξη -ελος και τη ρίζα σποδ- που υπάρχει και στο ομηρικό ουσιαστικό σποδός, «στάχτη, τέφρα». Η προσθήκη και η αφαίρεση του αρχικού α- ήταν ένα συνηθισμένο φαινόμενο (πβ. άσταχυς / στάχυς , άσταφις / σταφίς, αμαυρός / μαυρός κ.τ.λ.)

Έτσι, μπορεί ο Όμηρος με τον λειμώνα αυτόν να σήμαινε το «στο γεμάτο τέφρα λιβάδι». Μια ερμηνεία που ταιριάζει με τα συμφραζόμενα και στις τρεις οδυσσειακές περιγραφές τής μετά θάνατον ζωής στον Άδη, αφού η λέξη σποδός χρησιμοποιείται συχνά στην ελληνική ποίηση για τις στάχτες των νεκρών, στα ταφικά επιγράμματα για τις στάχτες των νεκρών που περιέχονται σε ένα αγγείο, στη γη, ή ακόμα και στον Αχέροντα και τον Άδη.]

Μετά από αυτή την τεράστια αλλά αναγκαία παρένθεση ας ακούσουμε τι μας λέει ο σοφός ποιητής και παιδίατρος:


Ξυπνάει η καρδιά μου

     σκεπτόμενη τα νέα να σου φέρει

          για κάτι

    που σε νοιάζει

        και νοιάζει κι ανθρώπους πολλούς. Κοίτα 

               σ' αυτό που περνάει για νέο.

   Δεν θα το βρεις εκεί αλλά 

         σε ποιήματα απεχθή.

             Είναι δύσκολο

   να μάθεις από ποιήματα τα νέα.

       Οι άνθρωποι θλιμμένα πεθαίνουν κάθε μέρα

             μόνο και μόνο

                επειδή ήταν εκεί πέρα.

(συνεχίζεται)