Αν και σχεδιάζα να ποστάρω την άποψη της λογοτεχνικής παράταξης πάνω στο Λογοτεχνικό Ζώο, κάνω ένα πηδηματάκι και ποστάρω το κείμενο του Dylan Evans για τον Λακάν. Κι αυτό, λόγω μιας «κρυφής» συζήτησης που είχα με έναν φίλο ποιητή και μια φίλη συγγραφέα. Αφορμή για τη συζήτηση ήταν ένα ποίημα που δημοσίευσε ο ποιητής με τίτλο «Ο Λακάν πίσω από τον μύθο», το οποίο σχολίασα αναφερόμενος στον «Μεγάλο Δάσκαλο» ως σχεδιαστή μόδας. Αν και η συγγραφέας με μάλωσε για την αναίδεια μου, ο ποιητής ήταν πιο συγκαταβατικός και θα έλεγα ότι χάρηκε για τη διαφωνία μας.
Όπως και νά’χει, αποφάσισα να δημοσιεύσω (σε 6 συνέχειες) το άρθρο του Dylan Evans γιατί το βρίσκω κατατοπιστικό. Όταν βρώ το χρόνο θα δημοσιεύσω και το σχετικό κεφάλαιο των Sokal & Brichmont (από το Fashionable Nonsense, που τόσο συζητήθηκε και στη χώρα μας χωρίς όμως να μεταφραστεί). Η προσωπική μου σχέση με το έργο του τύπου αυτού εξαντλείται στην ανάγνωση του βιβλίου του «Οι Ψυχώσεις» (Ψυχογιός, 2005, μτφ. Ρ Χριστοπούλου, Βλ. Σκολίδη) - το οποίο το διάβασα με την ελπίδα να καταλάβω μια δική μου ψύχωση αλλά δυστυχώς δεν τα κατάφερα - και σε ξεφύλλισμα ενός σχετικού λεξικού. Το ενδιαφέρον μου ξαναερεθίστηκε όταν συνάντησα τον Σλαβόι Ζίζεκ και τις συχνές αναφορές του στον «Μεγάλο Δάσκαλο».
Dylan Evans. Από τον Λακάν στον Δαρβίνο (μτφρ. Crying Wolf)
Αυτό που ακολουθεί είναι η ιστορία ενός πνευματικού ταξιδιού. Αρχίζει με την ενθουσιώδη ενασχόλησή μου με τις ιδέες του Γάλλου ψυχαναλυτή Ζακ Λακάν και τελειώνει με την απόρριψη αυτών των ιδεών πέντε χρόνια αργότερα. Στο μεταξύ των δύο αυτών καταστάσεων, έγραψα ένα βιβλίο για τον Λακάν το οποίο έγινε το τυπικό βιβλίο αναφοράς για όσους εργάζονται πάνω στην λακανική θεωρία(Evans, D. 1996. An Introductory Dictionary of Lacanian Psychoanalysis
Σήμερα, 8 χρόνια από τη δημοσίευση του λεξικού, λαμβάνω, μια στο τόσο, emails από μπερδεμένους λακανικούς που παρατηρούν ότι ο συγγραφέας ενός βιβλίου αναφοράς στο πεδίο τους έγραψε κι άλλα βιβλία με προφανώς μη λακανικούς τίτλους, όπως το Introducing Evolutionary Psychology (Evans, 1999). Το πιο ενδιαφέρον πράγμα σ’ αυτά τα emails δεν είναι τόσο το περιεχόμενό τους όσο το ύφος τους, που φαίνεται να είναι αυτό που έχει κάποιος που έχει πάθει σοκ, έχει απογοητευτεί ή έχει θυμώσει όταν κάποιος πρώην πιστός έχει προδώσει εντελώς την πίστη του. Μπορεί να μην χρησιμοποιούν ρητά τέτοιες θρησκευτικές αναφορές, αλλά από τον εκνευρισμό τους γίνεται σαφές ότι γι’ αυτούς το ζήτημα είναι κάτι παραπάνω από ένα απλό πνευματικό θέμα. Δεν βλέπουν την αλλαγή των απόψεών μου ως αποτέλεσμα τίμιας και ειλικρινούς αναζήτησης της αλήθειας αλλά σαν προδοσία, αποστασία ή και ξεπεσμό από τη χάρη (Προς Γαλάτας, 5:4). Το παρόν άρθρο είναι μια προσπάθεια να κινηθώ πέρα από τέτοιες απλουστεύσεις και να εξηγήσω επακριβώς πώς και γιατί άλλαξα γνώμη.
Πριν όμως αρχίσω την ιστορία μου, θα ήταν καλό πρώτα να εξηγήσω γιατί αυτή είναι σε ένα βιβλίο σχετικό με τη λογοτεχνική θεωρία. Ο Λακάν ήταν ψυχαναλυτής κι όχι κριτικός της λογοτεχνίας – κάτι που δεν θα έπρεπε να ειπωθεί σε μέρη του κόσμου, όπως η Γαλλία κι η Λατινική Αμερική, όπου οι ιδέες του είναι γνωστές σε περισσότερο από μια μικρή μειονότητα κόσμο. Αν πάει κανείς σε μια ψυχαναλυτική κλινική στο Παρίσι ή σε ένα ψυχιατρικό νοσοκομείο στο Μπουένο Άιρες, το πιθανόττερο είναι να βρεθεί ένας θεραπευτής που θα εφαρμόζει τις ιδέες του Λακαν στην κλινική πράξη. Στον αγγλόφωνο κόσμο, ωστόσο, δύσκολα θα βρει κανείς θεραπευτή που έστω να έχει ακούσει το όνομα του Λακάν. Στη Βρετανία, στις ΗΠΑ και στην Αυστραλία, οι λίγοι άνθρωποι που τον έχουν ακουστά είναι μάλλον οι κριτικοί της λογοτεχνίας και οι κριτικοί της κουλτούρας. Στις χώρες αυτές, οι λακανικές ιδέες χρησιμοποιούνται κυρίως ως εργαλεία στην κριτική λογοτεχνικών έργων ή άλλων πολιτιστικών τεχνουργημάτων. Αλλά όπου και να χρησιμοποιήσει κανείς ένα σύνολο ιδεών που είναι θεμελιωδώς λανθασμένες, τίποτε καλό δεν μπορεί να προκύψει. Είτε μέσα στην κλινική είτε μέσα σε μια αίθουσα διαλέξεων. Και οι ιδέες του Λακάν είναι απολύτως ακατάλληλες γιατί βασίζονται σε μια θεωρία περί ανθρώπινης φύσης που είναι λανθασμένη. Άρχισα να το συνειδητοποιώ όταν άρχισα να θεραπεύω ασθενείς – η κλινική πραγματικότητα δεν ταίριαζε με τη θεωρία του Λακάν. Οι κριτικοί λογοτεχνίας δεν μπορούν να δούν εύκολα αυτή τη διαφορά, αφού η ερμηνεία κειμένων είναι πολύ πιο ελαστική από τις φοβίες, τους πανικούς και άλλα συμπτώματα που βιώνουν οι ζωντανοί, πραγματικοί άνθρωποι. Ελπίζω ότι αν μοιραστώ το πνευματικό μου ταξίδι με τους κριτικούς που χρησιμοποιούν ακόμη την λακανική θεωρία, μπορεί να καταλάβουν κι αυτοί την ανεπάρκεια του λακανικού εννοιολογικού οικοδομήματος.
O Λακάν στην Αργεντινή
Με το έργο του Λακάν πρωτοσυναντήθηκα το 1992, όταν εργαζόμουν στην Αργεντινή. Προς μεγάλη μου έκπληξη, ανακάλυψα ότι εκεί η ψυχανάλυση ήταν μια σημαντική πολιτιστική δύναμη. Στο Μπουένος Άιρες υπάρχουν οι περισσότεροι κατά κεφαλή ψυχαναλυτές από οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου, της Ν Υόρκης συμπεριλαμβανομένης. Το πρεστίζ κι η αυθεντία που απολάμβανε εκεί η ψυχανάλυση μου προκάλεσε κάποιο σοκ, καθώς προερχόμουν από ένα πνευματικό περιβάλλον στο οποίο ο Φρόιντ ήταν σχεδόν απών και απολάμβανε ελάχιστης εκτίμησης. Είχα πρόσφατα αποφοιτήσει από ενα Βρετανικό πανεπιστήμιο όπου είχα σπουδάσει γλωσσολογία μέσα σε ένα απόλυτα τσομσκιανό περιβάλλον. Στη Βρετανία μπορεί κανείς να σπουδάσει μια γνωσιακή επιστήμη όπως η γλωσσολογία ή η ψυχολογία χωρίς να έχει διαβάσει ούτε λέξη του Φρόιντ. Αντίθετα, στην Αργεντινή, πάνω από το 70% του προγράμματος σπουδών σε ένα τμήμα ψυχολογίας σχετιζόταν με την ψυχανάλυση. Και το πιο μεγάλο μέρος ήταν ειδικά λακανικό.
Η διαφορετική αξία που αποδιδόταν στην ψυχανάλυση στην Αργεντινή με έκανε να αναθεωρήσω τις απόψεις που είχα σχηματίσει στη Βρετανία. Γιατί να συμβαδίζω με την απαξιωτική στάση απέναντι στον Φρόιντ που είχε η πατρίδα μου και να μην κρίνω ο ίδιος; Ποιός ήταν αυτός που όριζε την καθιερωμένη άποψη στη Βρετανία ως καλύτερη από την άποψη που είχε η Αργεντινή; Άρχισα να υποψιάζομαι ότι ήμουν μάλλον εθνοκεντρικός στις απόψεις μου περί γνώσης.
Περίεργος να μάθω περισσότερα, συνδέθηκα με μια ομάδα Αργεντίνων ψυχαναλυτών που συναντιόντουσαν σε εδβομαδιαία βάση για να μελετήσουν τα έργα του Λακάν. Και καθώς ο Λακάν βασίζεται πολύ στον Φρόιντ και στη γλωσσολογία, φαινόταν ότι οι συναντήσεις ήταν αμοιβαία επωφελείς. Αυτοί θα με βοηθούσαν να καταλάβω τον Φρόιντ κι εγώ θα τους βοηθούσα να καταλάβουν τη γλωσσολογία. Ωστόσο, γρήγορα κατάλαβα ότι το είδος της γλωσσολογίας που ενδιέφερε τον Λακάν ήταν πολύ διαφορετικό από ό,τι είχα μάθει στο πανεπιστήμιο. Ο Λακάν σχεδόν ποτέ δεν ανέφερε το έργο του Τσόμσκι, και όταν τό ΄κανε, δεν φαινόταν ότι είχε σκεφτεί και πολύ πάνω σ’ αυτό. Ο γλωσσολόγος τον οποίο ανέφερε συχνά ήταν ο Φερντινάντ ντε Σωσσύρ, τον οποίο είχα μελετήσει σε μαθήματα θεωρίας της λογοτεχνίας και όχι σε μαθήματα γλωσσολογίας. Κατά συνέπεια, δεν μπορούσα να συνεισφέρω και πολλά στις εβδομαδιαίες συναντήσεις. Αλλά αυτό δεν πείραζε και τόσο αφού, όταν το κατάλαβα, ήμουν ήδη κολλημένος με τον Λακάν.
Τα σεμινάρια του Λακάν ήταν μια πνευματική πανδαισία. Το εύρος των αναφορών σού έκοβε την ανάσα και ήταν σαγηνευτικό. Τη μια στιγμή ο Λακάν μπορούσε να αναλύει τις τραγωδίες του Σοφοκλή δίνοντας ελάχιστη προσοχή στις λεπτεμέρειες. Την επόμενη μπορούσε να κάνει μια σατιρική αναγωγή στην ηθική φιλοσοφία του Κάντ και αμέσως μετά να βουτήξει στην κλινική ιστορία πριν κλείσει με μια συζήτηση για ένα άγαλμα του Μπερνίνι. Κι όλα αυτά, χωρίς την παραμικρή εξήγηση για τον αρχάριο. Ήταν ένας αναγεννησιακός άνθρωπος, επικεφαλής ενός τεράστιου πνευματικού οπλοστασίου, ένας διανοούμενος απ’ αυτούς που μόνο στη Γαλλία μπορεί κανείς να βρει. Και απόλυτα μη καταδεκτικός προς το κοινό του: ανέμενε από τους ακροατές του να είναι τόσο εξοικιωμένοι με την ποικιλία των αναφορών του όσο και ο ίδιος. Αισθανόταν κανείς ιδιαίτερα προνομιούχος να κάθεται στα πόδια ενός τέτοιου δασκάλου και να ακούει.
Φυσικά, το πρόβλημά μου ήταν ότι ήμουν εξοικιωμένος με ελάχιστες από αυτές τις αναφορές. Όπως και τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας. Κατά συνέπεια, ξοδεύαμε πολύ χρόνο για να έρθουμε σε επαφή με τις πρωτότυπες πηγές στις οποίες βασιζόταν ο Λακάν. Και ήταν τόσο πολλές, που πάντα είχαμε την αίσθηση ότι κάτι χάνουμε. Το πραγματικό μήνυμα του Λακάν πάντα μας ξέφευγε. Και πιστεύαμε ότι με περισσότερη μελέτη θα κατορθώσουμε να το πιάσουμε. Αλλά, ανεξάρτητα από το πόσο μελετούσαμε, με κάποιο περίεργο τρόπο, το μήνυμα του χανόταν όπως η άκρη του ουράνιου τόξου. Και αυτός ήταν ο λόγος που τα σεμινάριά του ήταν τόσο τοξικά, τόσο εθιστικά.
Τότε ήταν που άρχισα να κρατάω προσωπικές σημειώσεις πάνω στους καλλιτεχνικούς όρους που χρησιμοποιούσε πιο συχνά στα σεμινάριά του και στις σημειώσεις του. Ξεκίνησε ως μια βάση δεδομένων με αναφορές που πρωτοξεκίνησα στο λάπτοπ μου, η οποία στη συνέχεια επεκτάθηκε καθώς τη συμπλήρωνα με επεξηγήσεις και παραπομπές. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, έφτιαξα ένα πλήρη χάρτη των λακανικών όρων και εννοιών, ένα έγγραφο που ήταν, ταυτόχρονα, μια καταγραφή του δικού μου δρόμου προς τη φώτιση. Για αυτούς που δεν είναι εξοικιωμένοι με το έργο του Λακάν, θα ήταν χρήσιμο στο σημείο αυτό να φωτίσουμε ορισμένες από τις έννοιες - ορόσημα αυτού του εξωτικού τερέν. Όσοι αναγνώστες τις γνωρίζουν μπορούν να πάνε στις επόμενες παραγράφους.
- Το στάδιο του καθρέφτη: Ο Λακάν είχε εμμονή με την παρατήρηση του Γάλλου ψυχολόγου Ανρί Βαλόν πάνω στους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους τα βρέφη και οι νεαροί χιμπατζήδες αντιδρούν στο είδωλό τους στον καθρέφτη. Σύμφωνα με τον Βαλόν, τα μικρά παιδιά γοητεύονται ενώ οι χιμπατζήδες χάνουν το ενδιαφέρον τους πολύ γρήγορα. Για τον Λακάν, η διαφοροποίηση αυτή φανερώνει μια θεμελιώδη ανθρώπινη τάση για σαγήνευση από παραστατικές εικόνες, για μια ζωή στον κόσμο του «φανταστικού». Υπάρχουν ενδιαφέρουσες παράλληλες μεταξύ αυτής της ιδέας και των μαρξικών εννοιών της αλλοτροίωσης και της ιδεολογίας, όπως και με την ανομία του Εμίλ Ντιρκέμ και την κακή πίστη του Σαρτρ.
- Η Συμβολική Τάξη (το Συμβολικό): Ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορούν οι άνθρωποι να δραπετεύσουν από τις ψευδαισθήσεις του φανταστικού είναι η εκκάλυψη των γλωσσικών συμβόλων που σχηματίζουν αυτές τις ψευδαισθήσεις. Όπως ακριβώς ο Μαρξ πίστευε ότι η ιδεολογία ήταν προϊόν και, ταυτοχρόνως, κάλυμμα των οικονομικών δυνάμεων, έτσι κι ο Λακάν έβλεπε τον φανταστικό κόσμο ως προϊόν και κάλυμμα των γλωσσικών δυνάμεων. Δεν ήταν η ροή των εικόνων που περνούν μπροστά από τα μάτια του νου αυτό που καθόριζε την ανθρώπινη συμπεριφορά αλλά το ασυνείδητο δίκτυο λέξεων και φράσεων που βρίσκεται πίσω από τις εικόνες.
- Επομένως, η ψυχαναλυτική θεραπεία αφορούσε πρωταρχικά τον λόγο. Ο Λακάν αποδοκίμασε τον τρόπο με τον οποίο οι σύγχρονοί του στο ψυχαναλυστικό κίνημα είχαν φτάσει να αγνοούν το ρόλο του λόγου στην ψυχαναλυτική θεραπεία και υποστήριξε ότι η θεραπεία θα έπρεπε να επικεντρώνει στη γλωσσολογική ανάλυση των λεγομένων του ασθενούς. Από εδώ και η έμφαση του στη γλωσσολογία.
- Το υποκειμένο που υποτίθεται ότι γνωρίζει: Ο Λακάν δεν πίστευε ότι οι ψυχαναλυτές έπρεπε να θεωρούν τους εαυτούς τους ως ειδικούς, ικανούς να αποκαλύψουν το κρυμμένο νόημα στα λόγια του ασθενούς, αλλά πίστευε ότι έπρεπε οι ασθενείς να θεωρούν τους αναλυτές ως τέτοιους. Με άλλα λόγια, ο αναλυτής δεν κατείχε κάποια κρυφή γνώση αλλά έτσι υπέθετε ο ασθενής. Κατά τη διάρκεια της θεραπείας, ο ασθενής θα έφτανε στο σημείο να απορρίψει αυτήν την υπόθεση, δηλαδή να χάσει την εμπιστοσύνη του στον αναλυτή. Αυτή ήταν στην ουσία η όλη σημασια της ψυχαναλυτικής θεραπείας. Και γιατί ο αναλυτής αποδέχεται την αρχική πεποίθηση του ασθενούς αντί να του πεί από την αρχή ότι δεν υπάρχει καμιά κρυφή γνώση την οποία αυτός κατέχει; Γιατί μόνο με τη δια του δύσκολου τρόπου μάθηση θα μπορέσει ο ασθενής να βιώσει την επίπονη διαδικασία της απομυθοποίησης, και τελικά να συνειδητοποιήσει ότι αυτός, και κανείς άλλος, είναι που κρατά το κλειδί της ζωής του.
(συνεχίζεται με τον Λακάν στην Αγγλία)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου