Δεν πείστηκαν όλοι από τα επιχειρήματα του Brenner. Κατά την τελευταία δεκαετία, υπήρξαν πολλές ενδιαφέρουσες προσπάθειες να προωθηθεί το επιχείρημα ότι η εκμετάλλευση και η απαλλοτρίωση ήταν -κ αι εξακολουθούν να είναι- αλληλοσυμπληρούμενες. Δύο ξεχωρίζουν ιδιαίτερα: η θεωρία του Γερμανού κοινωνιολόγου Klaus Dörre για την καπιταλιστική "αρπαγή της γης" που αντεί από το Landnahme της Ρόζα Λούξεμπουργκ και το σχετικό έργο της Nancy Fraser για τη βαθιά ριζωμένη δομική σύνδεση μεταξύ εκμετάλλευσης και απαλλοτρίωσης, με τη δεύτερη να δημιουργεί -και συνεχώς να αναδημιουργεί- συνθήκες δυνατότητας για την ύπαρξη της πρώτης.[24] Πολλές από τις μεθοδολογικές συζητήσεις που εκτυλίσσονται σήμερα στην Αριστερά -για τους καλύτερους τρόπους να αφηγηθούμε τον καπιταλισμό σε σχέση με το κλίμα ή τη φυλή ή την αποικιοκρατία- αντανακλούν ακόμα τα άλυτα ζητήματα της συζήτησης Brenner–Wallerstein.
Πολλές από αυτές τις πρόσφατες εργασίες βασίζονται στην επιδραστική έννοια του David Harvey "συσσώρευση μέσω απαλλοτρίωσης", την οποία εισήγαγε το 2003 στο βιβλίο του "Ο νέος ιμπεριαλισμός". Ο Harvey επινόησε αυτόν τον όρο καθώς δεν ήταν ικανοποιημένος με τον προσδιορισμό "πρωτόγονος"- ο ίδιος, όπως και πολλοί άλλοι πριν από αυτόν, έβλεπε τη συσσώρευση ως συνεχή. Συνοψίζοντας ορισμένες από τις πρόσφατες μελέτες για το θέμα αυτό στο The New Imperialism, ο Harvey σημείωνε ότι "η πρωταρχική συσσώρευση, εν ολίγοις, συνεπάγεται απαλλοτρίωση και συνυιοθέτηση προϋπαρχόντων πολιτιστικών και κοινωνικών επιτευγμάτων, καθώς και αντιπαράθεση και αντικατάσταση". Η θέση αυτή έρχεται σε αντίθεση με την θέση του Brenner για την ‘’πρωταρχική συσσώρευση’’ ως ‘’διαδικασία διάσπασης της φεουδαρχικής "συγχώνευσης" μεταξύ των συντελεστών παραγωγής.’’ Οι καπιταλιστές του Brenner δεν "συνεταιρίζονταν" με τίποτα - απαλλάσσονταν, με κάποια συστημική βοήθεια, από μη παραγωγικές κοινωνικές πρακτικές και σχέσεις.
Δυστυχώς, η περιγραφή του Harvey για τη "συσσώρευση μέσω απαλλοτρίωσης", ενώ υποσχέθηκε πολλά, κατάφερε πολύ λίγα: στο τέλος, έγινε ακόμη πιο διφορούμενη από την περιγραφή του Μαρξ για την "πρωταρχική συσσώρευση". Αν πιστέψουμε την αρχική διατύπωση του Harvey, οι φτωχοί καπιταλιστές των αρχών της δεκαετίας του 2000 μόλις και μετά βίας μπορούσαν να βγάλουν χρήματα χωρίς να στερήσουν από κάποιον κάτι: τα σχήματα Ponzi, η κατάρρευση της Enron, η λεηλασία των συνταξιοδοτικών ταμείων, η άνοδος της βιοπειρατείας, η εμπορευματοποίηση της φύσης, η ιδιωτικοποίηση των κρατικών περιουσιακών στοιχείων, η καταστροφή του κράτους πρόνοιας, η εκμετάλλευση της δημιουργικότητας από τη μουσική βιομηχανία - αυτά είναι μερικά μόνο από τα παραδείγματα που χρησιμοποιούνται για να καταδείξουν την έννοια στο βιβλίο Ο νέος ιμπεριαλισμός. Βλέποντάς παντού "συσσώρευση μέσω απαλλοτρίωσης", ο Harvey κατέληξε χωρίς έκπληξη στο συμπέρασμα ότι αυτή είχε γίνει η "κυρίαρχη" μορφή συσσώρευσης στη νέα εποχή. Πώς θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, όταν κάθε δραστηριότητα που δεν περιλαμβάνει άμεσα την εκμετάλλευση της εργασίας -και ακόμη και κάποιες που την περιλαμβάνουν- φαινόταν να περιλαμβάνεται αυτομάτως σε αυτή την κατηγορία;
Το 2006, ο Brenner έγραψε μια ανάμεικτη κριτική του ''Νέου Ιμπεριαλισμού'', επιπλήττοντας τον Harvey για τον "εξαιρετικά επεκτατικό (και αντιπαραγωγικό) ορισμό της ''συσσώρευσης μέσω απαλλοτρίωσης", διογκώνοντας την έννοια σε βαθμό που να μην είναι πλέον χρήσιμη.[25] Παραδέχτηκε ότι βρήκε "ακατανόητο" το συμπέρασμα του Harvey σχετικά με την κυριαρχία της απαλλοτρίωσης επί της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Είναι όντως έτσι; Θα ήταν πράγματι "ακατανόητο" αν κάποιος υπέθετε ότι εξακολουθούμε να ζούμε στον καπιταλισμό, ο οποίος, τουλάχιστον για τον Brenner του 2006, φαινόταν αδιαμφισβήτητος. Αλλά, αν ο καπιταλισμός όντως είχε τελειώσει και είχαμε μπροστά μας κάποιο άλλο, φεουδαρχικού τύπου, σύστημα, αυτή η δήλωση θα έβγαζε περισσότερο νόημα.
Σε μεταγενέστερα έργα του, ο Harvey θόλωσε περισσότερο τα νερά, καθιστώντας τη "συσσώρευση μέσω απαλλοτρίωσης" τον κύριο μοχλό του νεοφιλελευθερισμού, τον οποίο όρισε ως ένα πολιτικό σχέδιο, αναδιανεμητικό και όχι γενεσιουργό στην προοπτική του, που αποσκοπεί στη μεταφορά πλούτου και εισοδήματος από τον υπόλοιπο πληθυσμό στις ανώτερες τάξεις εντός των εθνών ή από τις φτωχές χώρες στις πλουσιότερες σε διεθνικό επίπεδο. Εδώ, δεν υπήρχε καθόλου χώρος για τη φιλική προς τον Brenner ερμηνεία της "συσσώρευσης μέσω απαλλοτρίωσης" ως κάτι που αποσκοπεί στη δημιουργία συνθηκών για καινοτομία, άρα για παραγωγή και δημιουργία. Χωρίς να το δηλώσει ρητά, ο Harvey προσχώρησε αθόρυβα στην άλλη πλευρά της συζήτησης, ενώ πρόσθεσε μια σειρά από άλλους μηχανισμούς μεταφοράς πλεονάσματος - για παράδειγμα, την απόσπαση ενοικίου γύρω από την πνευματική ιδιοκτησία - σε αυτούς που περιέγραψε αρχικά ο Wallerstein. Οποιοσδήποτε έχει εντρυφήσει στην ορθόδοξη μπρενεριανή θεώρηση της "πρωταρχικής συσσώρευσης" θα έθετε αμέσως ζήτημα με τη βασική χρονολογία των γεγονότων του Harvey: ακόμη και για τον Wallerstein και τους οπαδούς του, η πρωταρχική συσσώρευση με βάση το εμπόριο προηγήθηκε και συνόδευσε την καπιταλιστική συσσώρευση, δεν την αντικατέστησε ούτε την ξεπέρασε.[26]
Από την αρχική διατύπωση της έννοιας από τον Harvey στις αρχές της δεκαετίας του 2000, η "συσσώρευση μέσω απαλλοτρίωσης" έχει υιοθετηθεί από πολλούς μελετητές, όχι λιγότερο από εκείνους του Παγκόσμιου Νότου, οι οποίοι τη χρησιμοποιούν για να θεωρητικοποιήσουν τις νέες μορφές ραντιέρικου εξορυκτισμού, όπου οι εταιρείες χρησιμοποιούν τους πολιτικούς τους βραχίονες για να αποκτήσουν γη και ορυκτούς πόρους.[27] Υπάρχει μια ορισμένη λογική σε όλα αυτά: πρώτα απαλλοτρίωση, μέσω εξωοικονομικών μέσων και, στη συνέχεια, ραντιεροποίηση με τη μόχλευση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας -συμπεριλαμβανομένων κι εκείνων επί των πνευματικών προϊόντων- η οποία μετατοπίζει τη λειτουργία πίσω στην οικονομική σφαίρα. Το ότι βρισκόμαστε σε αυτή τη σφαίρα, ωστόσο, δεν αποτελεί εγγύηση ότι βρισκόμαστε σε φυσιολογικό καπιταλισμό. Εκτός από τα ορυχεία και τη γεωργία, όπου πρέπει να οργανωθούν κάποιες παραγωγικές ή τουλάχιστον εξορυκτικές δραστηριότητες, η καπιταλιστική τάξη φαίνεται να καρπώνεται απλώς τα ενοίκια και να απολαμβάνει μια πολυτελή ζωή, όπως οι γαιοκτήμονες της φεουδαρχικής εποχής. "Αν όλοι προσπαθούν να ζήσουν από τα ενοίκια και κανείς δεν επενδύει στην παραγωγή", έγραψε ο Harvey το 2014, "τότε ο καπιταλισμός οδεύει ολοφάνερα προς μια κρίση".[28]
Αλλά τι είδους κρίση; Ο ίδιος ο Harvey δεν φλερτάρει με νεοφεουδαρχικές εικόνες -τουλάχιστον δεν το έχει κάνει ακόμα- αλλά η ανάλυσή του για τον σύγχρονο καπιταλισμό καθιστά εύκολο το προφανές συμπέρασμα: πρόκειται για καπιταλισμό μόνο κατ' όνομα- η πραγματική οικονομική του λογική είναι πολύ πιο κοντά στη φεουδαρχική. Ποιο άλλο μάθημα θα μπορούσε να αντλήσει κανείς από τον ισχυρισμό του Harvey, ήδη από το 2003, ότι η αναδιανεμητική απαλλοτρίωση είχε ξεπεράσει την παραγωγική εκμετάλλευση;
Αναφορές
[24] Βλ. Klaus Dörre, ‘Capitalism, Landnahme and Social Time Regimes: An Outline’, Time & Society vol. 20, no. 1, April 2011; ‘Finance Capitalism, Landnahme and Discriminating Precariousness: Relevance for a New Social Critique’, Social Change Review, vol. 10, no. 2, October 2012. For Fraser’s contributions see Nancy Fraser and Rahel Jaeggi, Capitalism: A Conversation in Critical Theory, Cambridge 2018; and Fraser, ‘Expropriation and Exploitation in Racialized Capitalism: A Reply to Michael Dawson’, Critical Historical Studies, vol. 3, no. 1, Spring 2016
[25] Brenner, ‘What Is, and What Is Not, Imperialism?'
[26] Την τελευταία δεκαετία, ο Βραζιλιάνος κοινωνιολόγος Daniel Bin συνέταξε μια πιο προσεκτική περιγραφή των ειδικών συνθηκών υπό τις οποίες η απαλλοτρίωση θα οδηγούσε σε καπιταλιστική συσσώρευση -ένας συνδυασμός προλεταριοποίησης, εμπορευματοποίησης και αυτού που ο Bin αποκαλεί "κεφαλαιοποίηση"- προκειμένου να τη διακρίνει από τις περιπτώσεις όπου η απαλλοτρίωση θα είχε αποκλειστικά αναδιανεμητικά αποτελέσματα. Βλέπε Daniel Bin, "So-Called Accumulation by Dispossession", Critical Sociology, τ. 44, αρ. 1, Ιανουάριος 2018- και το έργο του "Dispossessions in Historical Capitalism: Expansion or Exhaustion of the System?', International Critical Thought, τ. 9, αρ. 2, Μάιος 2019
[27] Για μια σύντομη επισκόπηση, βλέπε Verónica Gago και Sandro Mezzadra, "A Critique of the Extractive Operations of Capital'', Rethinking Marxism, τόμος 29, αριθ. 4, 2017, σ. 574-91
[28] David Harvey, Seventeen Contradictions and the End of Capitalism, New York 2014
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου