Όρια της εμπορευματοποίησης
του Wolfgang Streeck
(συνέχεια από το προηγούμενο)
Για να απαντήσουμε αυτό το ερώτημα θα βοηθούσε να επιστρέψουμε στην ιδέα του Καρλ Πολάνυι για τα κοινωνικά όρια που μπαίνουν στη επέκταση της αγοράς, ιδέα που θεμελιώνεται στην αρχή των τριών «εικονικών εμπορευμάτων»: την εργασία, τη γη (ή φύση) και το χρήμα [12].
του Wolfgang Streeck
(συνέχεια από το προηγούμενο)
Για να απαντήσουμε αυτό το ερώτημα θα βοηθούσε να επιστρέψουμε στην ιδέα του Καρλ Πολάνυι για τα κοινωνικά όρια που μπαίνουν στη επέκταση της αγοράς, ιδέα που θεμελιώνεται στην αρχή των τριών «εικονικών εμπορευμάτων»: την εργασία, τη γη (ή φύση) και το χρήμα [12].
Το εικονικό εμπόρευμα ορίζεται ως ο πόρος για τον οποίο οι νόμοι της προσφοράς και της ζήτησης ισχύουν μόνο μερικώς και με ιδιόμορφο τρόπο, αν ισχύουν καθόλου. Έτσι, μπορεί κανείς να το διαχειριστεί ως εμπόρευμα μόνο με έναν προσεκτικά σχεδιασμένο και νομοθετημένο τρόπο, αφού η πλήρης εμπορευματοποίηση του θα το κατέστρεφε ή θα το καθιστούσε άχρηστο. Όμως οι αγορές έχουν μια έμφυτη τάση να επεκτείνουν το εμπόριο αγαθών πέρα από τα πρωταρχικά όριά τους, σε άλλες σφαίρες της ζωής και ανεξάρτητα από την καταλληλόλητά των τελευταίων για εμπορευματοποίηση – ή, με μαρξικούς όρους, για υπαγωγή τους στη λογική της συσσώρευσης κεφαλαίου. Αυτό που τις συγκρατεί είναι οι διάφοροι εξωτερικοί περιοριστικοί παράγοντες (θεσμοί), απουσία των οποίων οι αγορές θα υπομόνευαν τον εαυτό τους και, τελικά, τη βιωσιμότητα του καπιταλιστικού οικονομικού και κοινωνικού συστήματος.
Πράγματι οι ενδείξεις συνηγορούν στο ότι η επέκταση της αγοράς έχει φτάσει ένα κρίσιμο όριο σε σχέση με τα τρία εικονικά εμπορεύματα του Καρλ Πολάνυι καθώς οι θεσμικοί φρουροί που φρόντιζαν να προστατεύουν το σύστημα από την πλήρη αγοροποίηση έχουν διαβρωθεί. Κι αυτός φαίνεται να είναι ο λόγος πίσω από την αναζήτηση εκ μέρους όλων των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών οικονομιών μιας νέας εποχής για τον εργασιακό χρόνο, ειδικότερα μιας νέας κατανομής του χρόνου ανάμεσα στις κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις και επιδιώξεις. Όπως επίσης και μιας νέας ενεργειακής εποχής σε σχέση με τη φύση. Αλλά και μιας εποχής οικονομικής σταθερότητας για την παραγωγή και κατανομή του χρήματος. Και στις τρεις περιπτώσεις, οι κοινωνίες αναζητούν στα τυφλά πιο αποτελεσματικούς τρόπους περιορισμού της λογικής της επέκτασης. Οι περιορισμοί αυτοί επικεντρώνονται γύρω από τις ολοένα και μεγαλύτερες απαιτήσεις του συστήματος απασχόλησης από την ανθρώπινη εργασία και από τις απαιτήσεις του χρηματιστικού και τραπεζικού συστήματος για πιο περίπλοκες πυραμίδες χρήματος, ρευστότητας και χρέους.
Κοιτάζοντας με τη σειρά τις ζώνες κρίσεις του Πολάνυι μπορούμε να δούμε ότι έλαβε χώρα μια εκτεταμένη εμπορευματοποίηση του χρήματος που τελικά γονάτισε την παγκόσμια οικονομία το 2008: ο μετασχηματισμός μιας απεριόριστης πίστωσης φθηνού χρήματος σε ολοένα και πιο περίπλοκα χρηματιστηριακά «προϊόντα» που τελικά οδήγησαν σε μια ανεπανάληπτη φούσκα ακινήτων. Όπως και στη δεκαετία του 1980, η απορρύθμιση της χρηματιστηριακής αγοράς των ΗΠΑ ακύρωσε του περιορισμούς που είχαν μπει στο ιδιωτική παραγωγή και την εμπορευματοποίηση του χρήματος μετά την Μεγάλη Ύφεση. Η «χρηματιστηριοποίηση», όπως έγινε γνωστή η διαδικασία, ήταν ο μόνος τρόπος για να αποκατασταθούν η ανάπτυξη και η κερδοφορία στην οικονομία της απόλυτης ηγεμονίας του παγκόσμιου καπιταλισμού. Ωστόσο, μόλις αφέθηκε χαλαρή, η βιομηχανία παραγωγής χρήματος επένδυσε ένα σημαντικό μέρος των μεγάλων κερδών της στο lobbying για περαιτέρω χαλάρωση ή/και κατάργηση των περιοριστικών νόμων που είχαν απομείνει. Τα μεγάλα ρίσκα που παίρνονται με τη μετάβαση από το παλιό καθεστώς του κύκλου Χ(ρήμα)-Ε(μπόρευμα)-Χ(ρήμα)’ στο καινούργιο Χ-Χ’ μπορούν εύκολα να γίνουν ορατά, π.χ., η τάση προς όλο και μεγαλύτερη ανισότητα που συσχετίζεται με τα δυσανάλογα κέρδη του τραπεζικού τομέα [13].
Σχετικά με τη φύση υπάρχει μεγάλη ανησυχία για τη σχέση ανάμεσα στην καπιταλιστική αρχή για απεριόριστη επέκταση και στους περιορισμένους φυσικούς πόρους. Ήδη από τη δεκαετία του 1970 έγινα δημοφιλείς διάφορες νέο-μαλθουσιανές αφηγήσεις και, ανεξάρτητα από την άποψη που έχει ο καθένας γι’ αυτές, είναι σίγουρο ότι τα πρότυπα ενεργειακής κατανάλωσης των πλούσιων καπιταλιστικών κοινωνιών δεν μπορούν να επεκταθούν και στον υπόλοιπο κόσμο χωρίς καταστροφή των βασικών προϋποθέσεων για την ανθρώπινη ζωή. Αυτό που φαίνεται να διαμορφώνεται είναι ένας αγώνας μεταξύ της εξάντλησης της φύσης και της τεχνολογικής καινοτομίας – αντικατάσταση φυσικών υλών με τεχνητές, πρόληψη ή επιδιόρθωση περιβαλλοντικών καταστροφών, κατασκευή καταφυγίων για προστασία από την αναπόφευκτη υποβάθμιση της βιόσφαιρας. Μια ερώτηση όμως που κανείς δε φαίνεται ικανός να απαντήσει είναι πως θα ξεκινήσει η τεράστια συλλογική προσπάθεια που είναι αναγκαία για κάτι τέτοιο σε μια κοινωνία που διακατέχεται από αυτό που ο C. B. MacPherson ονόμασε "κτητικό ατομικισμό" [14]. Ποιος είναι αυτός που μπορεί να εγγυηθεί το συλλογικό καλό μέσα σε έναν κόσμο ανταγωνιστικής παραγωγής και κατανάλωσης;
Το τρίτο «εικονικό εμπόρευμα», η εργασία, έχει εμπορευματοποιηθεί μάλλον σε σημείο κρίσιμο. Η απορρύθμιση της αγοράς εργασίας υπό την πίεση του διεθνούς ανταγωνισμού έχει διαλύσει όλες τις απόψεις και ελπίδες για έναν γενικό περιορισμό των ωρών της εργάσιμης μέρας. Έκανε την εργασία αβέβαιη για ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού. Με την ολοένα και μεγαλύτερη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας, εν μέρει λόγω και της εξαφάνισης του «οικογενειακού μισθού», η ποσότητα εργασίας που πωλείται από τις οικογένειες προς τους εργοδότες έχει αυξηθεί σημαντικά ενώ οι μισθοί έχουν μείνει πολύ πίσω σε σχέση με την παραγωγικότητα, ειδικά στην καρδιά του συστήματος, τις ΗΠΑ
Το ερώτημα του πώς και κατά πόσο πρέπει να περιοριστεί η συσσώρευση κεφαλαίου ώστε να προστατευτούν τα τρία εικονικά εμπορεύματα από την ολική εμπορευματοποίηση έχει τεθεί πολλές φορές στην ιστορία του καπιταλισμού. Αλλά αυτή τη φορά η αταξία διαπερνάει και τα τρία «εμπορεύματα»: είναι αποτέλεσμα της απόλυτα επιτυχημένης επίθεσης των αγορών, που εξαπλώθηκαν με ανεπανάληπτο τρόπο και εισχώρησαν στον ιδιαίτερο χώρο που έχει να κάνει με κρίσιμους θεσμούς και κρίσιμους παίκτες, οι οποίοι, είτε κληρονομήθηκε από το παρελθόν είτε δημιουργήθηκαν μέσα από σκληρούς πολιτικούς αγώνες, έδιναν στην καπιταλιστική ανάπτυξη και κοινωνικές διαστάσεις. Με την «παγκοσμιοποίηση» η γή, η εργασία και το χρήμα έγιναν, ταυτόχρονα, ζώνες κρίσης που διαπερνούν εθνικά σύνορα και εθνικές δικαιοδοσίες. Το αποτέλεσμα ήταν η διάλυση των μέσων με τα οποία ήταν δυνατή η τιθάσευση του «ζωώδους πνεύματος» του καπιταλισμού για το καλό της κοινωνίας αλλά και του ίδιου του καπιταλισμού. Αλλά δεν είναι μόνο το πρόβλημα με τα εικονικά εμπορεύματα που υποδεικνύει ότι η καπιταλιστική συσσώρευση μπορεί να έχει φτάσει τα όρια της. Σε πρώτο επίπεδο φαίνεται ότι η κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών συνεχίζει να αυξάνεται και η βασική παραδοχή των σύγχρονων οικονομικών - ότι η ανθρώπινη επιθυμία και δυνατότητα για κατανάλωση είναι ανεξάντλητη – δείχνει να επαληθεύεται με μια απλή επίσκεψη στην αγορά. Αλλά οι φόβοι για επικείμενη προσέγγιση του σημείου κορεσμού της κατανάλωσης, πιθανότατα μέσα στα πλαίσια μιας μετα-υλιστικής θεώρησης της ανθρώπινης κατάστασης είναι ενδημικοί στους παραγωγούς που εξαρτώνται από το κέρδος. Μια θεώρηση που αντανακλά το γεγονός ότι η κατανάλωση στις ώριμες καπιταλιστικές κοινωνίες έχει εδώ και καιρό διαχωριστεί από τις υλικές ανάγκες. Η μερίδα του λέοντος της κατανάλωσης δεν δαπανάται για την αξία χρήσης των προϊόντων αλλά για τη συμβολική τους αξία.
Πράγματι οι ενδείξεις συνηγορούν στο ότι η επέκταση της αγοράς έχει φτάσει ένα κρίσιμο όριο σε σχέση με τα τρία εικονικά εμπορεύματα του Καρλ Πολάνυι καθώς οι θεσμικοί φρουροί που φρόντιζαν να προστατεύουν το σύστημα από την πλήρη αγοροποίηση έχουν διαβρωθεί. Κι αυτός φαίνεται να είναι ο λόγος πίσω από την αναζήτηση εκ μέρους όλων των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών οικονομιών μιας νέας εποχής για τον εργασιακό χρόνο, ειδικότερα μιας νέας κατανομής του χρόνου ανάμεσα στις κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις και επιδιώξεις. Όπως επίσης και μιας νέας ενεργειακής εποχής σε σχέση με τη φύση. Αλλά και μιας εποχής οικονομικής σταθερότητας για την παραγωγή και κατανομή του χρήματος. Και στις τρεις περιπτώσεις, οι κοινωνίες αναζητούν στα τυφλά πιο αποτελεσματικούς τρόπους περιορισμού της λογικής της επέκτασης. Οι περιορισμοί αυτοί επικεντρώνονται γύρω από τις ολοένα και μεγαλύτερες απαιτήσεις του συστήματος απασχόλησης από την ανθρώπινη εργασία και από τις απαιτήσεις του χρηματιστικού και τραπεζικού συστήματος για πιο περίπλοκες πυραμίδες χρήματος, ρευστότητας και χρέους.
Κοιτάζοντας με τη σειρά τις ζώνες κρίσεις του Πολάνυι μπορούμε να δούμε ότι έλαβε χώρα μια εκτεταμένη εμπορευματοποίηση του χρήματος που τελικά γονάτισε την παγκόσμια οικονομία το 2008: ο μετασχηματισμός μιας απεριόριστης πίστωσης φθηνού χρήματος σε ολοένα και πιο περίπλοκα χρηματιστηριακά «προϊόντα» που τελικά οδήγησαν σε μια ανεπανάληπτη φούσκα ακινήτων. Όπως και στη δεκαετία του 1980, η απορρύθμιση της χρηματιστηριακής αγοράς των ΗΠΑ ακύρωσε του περιορισμούς που είχαν μπει στο ιδιωτική παραγωγή και την εμπορευματοποίηση του χρήματος μετά την Μεγάλη Ύφεση. Η «χρηματιστηριοποίηση», όπως έγινε γνωστή η διαδικασία, ήταν ο μόνος τρόπος για να αποκατασταθούν η ανάπτυξη και η κερδοφορία στην οικονομία της απόλυτης ηγεμονίας του παγκόσμιου καπιταλισμού. Ωστόσο, μόλις αφέθηκε χαλαρή, η βιομηχανία παραγωγής χρήματος επένδυσε ένα σημαντικό μέρος των μεγάλων κερδών της στο lobbying για περαιτέρω χαλάρωση ή/και κατάργηση των περιοριστικών νόμων που είχαν απομείνει. Τα μεγάλα ρίσκα που παίρνονται με τη μετάβαση από το παλιό καθεστώς του κύκλου Χ(ρήμα)-Ε(μπόρευμα)-Χ(ρήμα)’ στο καινούργιο Χ-Χ’ μπορούν εύκολα να γίνουν ορατά, π.χ., η τάση προς όλο και μεγαλύτερη ανισότητα που συσχετίζεται με τα δυσανάλογα κέρδη του τραπεζικού τομέα [13].
Σχετικά με τη φύση υπάρχει μεγάλη ανησυχία για τη σχέση ανάμεσα στην καπιταλιστική αρχή για απεριόριστη επέκταση και στους περιορισμένους φυσικούς πόρους. Ήδη από τη δεκαετία του 1970 έγινα δημοφιλείς διάφορες νέο-μαλθουσιανές αφηγήσεις και, ανεξάρτητα από την άποψη που έχει ο καθένας γι’ αυτές, είναι σίγουρο ότι τα πρότυπα ενεργειακής κατανάλωσης των πλούσιων καπιταλιστικών κοινωνιών δεν μπορούν να επεκταθούν και στον υπόλοιπο κόσμο χωρίς καταστροφή των βασικών προϋποθέσεων για την ανθρώπινη ζωή. Αυτό που φαίνεται να διαμορφώνεται είναι ένας αγώνας μεταξύ της εξάντλησης της φύσης και της τεχνολογικής καινοτομίας – αντικατάσταση φυσικών υλών με τεχνητές, πρόληψη ή επιδιόρθωση περιβαλλοντικών καταστροφών, κατασκευή καταφυγίων για προστασία από την αναπόφευκτη υποβάθμιση της βιόσφαιρας. Μια ερώτηση όμως που κανείς δε φαίνεται ικανός να απαντήσει είναι πως θα ξεκινήσει η τεράστια συλλογική προσπάθεια που είναι αναγκαία για κάτι τέτοιο σε μια κοινωνία που διακατέχεται από αυτό που ο C. B. MacPherson ονόμασε "κτητικό ατομικισμό" [14]. Ποιος είναι αυτός που μπορεί να εγγυηθεί το συλλογικό καλό μέσα σε έναν κόσμο ανταγωνιστικής παραγωγής και κατανάλωσης;
Το τρίτο «εικονικό εμπόρευμα», η εργασία, έχει εμπορευματοποιηθεί μάλλον σε σημείο κρίσιμο. Η απορρύθμιση της αγοράς εργασίας υπό την πίεση του διεθνούς ανταγωνισμού έχει διαλύσει όλες τις απόψεις και ελπίδες για έναν γενικό περιορισμό των ωρών της εργάσιμης μέρας. Έκανε την εργασία αβέβαιη για ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού. Με την ολοένα και μεγαλύτερη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας, εν μέρει λόγω και της εξαφάνισης του «οικογενειακού μισθού», η ποσότητα εργασίας που πωλείται από τις οικογένειες προς τους εργοδότες έχει αυξηθεί σημαντικά ενώ οι μισθοί έχουν μείνει πολύ πίσω σε σχέση με την παραγωγικότητα, ειδικά στην καρδιά του συστήματος, τις ΗΠΑ
Το ερώτημα του πώς και κατά πόσο πρέπει να περιοριστεί η συσσώρευση κεφαλαίου ώστε να προστατευτούν τα τρία εικονικά εμπορεύματα από την ολική εμπορευματοποίηση έχει τεθεί πολλές φορές στην ιστορία του καπιταλισμού. Αλλά αυτή τη φορά η αταξία διαπερνάει και τα τρία «εμπορεύματα»: είναι αποτέλεσμα της απόλυτα επιτυχημένης επίθεσης των αγορών, που εξαπλώθηκαν με ανεπανάληπτο τρόπο και εισχώρησαν στον ιδιαίτερο χώρο που έχει να κάνει με κρίσιμους θεσμούς και κρίσιμους παίκτες, οι οποίοι, είτε κληρονομήθηκε από το παρελθόν είτε δημιουργήθηκαν μέσα από σκληρούς πολιτικούς αγώνες, έδιναν στην καπιταλιστική ανάπτυξη και κοινωνικές διαστάσεις. Με την «παγκοσμιοποίηση» η γή, η εργασία και το χρήμα έγιναν, ταυτόχρονα, ζώνες κρίσης που διαπερνούν εθνικά σύνορα και εθνικές δικαιοδοσίες. Το αποτέλεσμα ήταν η διάλυση των μέσων με τα οποία ήταν δυνατή η τιθάσευση του «ζωώδους πνεύματος» του καπιταλισμού για το καλό της κοινωνίας αλλά και του ίδιου του καπιταλισμού. Αλλά δεν είναι μόνο το πρόβλημα με τα εικονικά εμπορεύματα που υποδεικνύει ότι η καπιταλιστική συσσώρευση μπορεί να έχει φτάσει τα όρια της. Σε πρώτο επίπεδο φαίνεται ότι η κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών συνεχίζει να αυξάνεται και η βασική παραδοχή των σύγχρονων οικονομικών - ότι η ανθρώπινη επιθυμία και δυνατότητα για κατανάλωση είναι ανεξάντλητη – δείχνει να επαληθεύεται με μια απλή επίσκεψη στην αγορά. Αλλά οι φόβοι για επικείμενη προσέγγιση του σημείου κορεσμού της κατανάλωσης, πιθανότατα μέσα στα πλαίσια μιας μετα-υλιστικής θεώρησης της ανθρώπινης κατάστασης είναι ενδημικοί στους παραγωγούς που εξαρτώνται από το κέρδος. Μια θεώρηση που αντανακλά το γεγονός ότι η κατανάλωση στις ώριμες καπιταλιστικές κοινωνίες έχει εδώ και καιρό διαχωριστεί από τις υλικές ανάγκες. Η μερίδα του λέοντος της κατανάλωσης δεν δαπανάται για την αξία χρήσης των προϊόντων αλλά για τη συμβολική τους αξία.
(συνεχίζεται)
Σημειώσεις
[12] Karl Polanyi, The Great Transformation: The Political and Economic Origins of Our Time [1944], Boston 1957, pp. 68–76. Ελληνική μετάφραση, Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός. Οι Πολιτικές και Κοινωνικές Απαρχές του Καιρού μας, Εκδ. Νησίδες, 2007, Μτφρ. Κ Γαγανάκη.
[13] Donald Tomaskovic-Devey and Ken-Hou Lin, ‘Income Dynamics, Economic Rents and the Financialization of the us Economy’, American Sociological Review, vol. 76, no. 4, 2011, pp. 538–59.
[14] C. B. MacPherson, The Political Theory of Possessive Individualism: Hobbes to Locke, Oxford 1962
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου