Πώς θα τελειώσει ο καπιταλισμός; (2) Άλλο ένα μπάλωμα

του Wolfgang Streeck

(συνέχεια από το προηγούμενο)

Άλλο ένα μπάλωμα
Μπορούμε να δούμε σημάδια αντιστροφής της κατάστασης;

Τα νέα δεν είναι και τόσο καλά. Έξι χρόνια μετά το 2008 (σ.τ.μ: το άρθρο γράφτηκε το 2014), οι μνήμες από την άβυσσο είναι ακόμη φρέσκες και τόσο οι απαιτήσεις όσο και τα σχέδια για αποφυγή μιας επανάληψης αφθονούν. Αλλεπάλληλα διεθνή συνέδρια και συναντήσεις κορυφής ΄δε φαίνεται να προτείνουν κάτι ουσιαστικό και χειροπιαστό. Εν τω μεταξύ, η χρηματιστική βιομηχανία από την οποία προήλθε το κακό, φαίνεται ότι έχει αναλάβει πλήρως: κέρδη, μερίσματα και μπόνους έχουν επιστρέψει στα προ κρίσης επίπεδα ενώ η αναρρύθμιση έχει βαλτώσει σε διεθνείς διαπραγματεύσεις και εγχώριες παρασκηνιακές κινήσεις. Οι κυβερνήσεις, με πρώτη και καλύτερη αυτή των ΗΠΑ, παραμένουν υπό τον έλεγχο της χρηματιστικής βιομηχανίας. Η οποία, συνεχίζει να εισπράττει γενναιόδωρα πακέτα φτηνού ρευστού από τους φίλους της στις κεντρικές τράπεζες – με κορυφαίο ανάμεσά τους τον Μάριο Ντράγκι της Goldman Sachs στο τιμόνι της ΕΚΤ – το οποίο είτε το κρατούν στα συρτάρια τους είτε το επενδύουν στο χρέος της γενικής κυβέρνησης. Η ανάπτυξη παραμένει αναιμική, το ίδιο και η αγορά εργασίας. Μια χωρίς προηγούμενο ρευστότητα έχει αποτύχει να επανεκκινήσει την οικονομία και η ανισότητα έχει πιάσει νέα, ασύλληπτα ύψη, με το 1% να λαμβάνει τη μερίδα του λέοντος.

Και δεν είναι πολλοί οι λόγοι για να είναι κανείς αισιόδοξος. Εδώ και λίγο καιρό, ο καπιταλισμός επιβιώνει με ενέσεις ρευστότητας, υπό το καθεστώς μιας νομισματικής πολιτικής της οποίας οι αρχιτέκτονες γνωρίζουν πολύ καλά ότι δεν μπορεί να συνεχιστεί για πάντα. Αλλά όταν οι προσπάθειες που έγιναν να σταματήσει αυτό το 2013, στην Ιαπωνία αλλά και στις ΗΠΑ, έφεραν ως αποτέλεσμα την πτώση των τιμών των μετοχών, η στρατηγική σταδιακής απόσυρσης από τους μηχανισμούς παροχής ρευστότητας (το αποκαλούμενο tapering) μπήκε στο ντουλάπι. Στα μέσα του Ιούνη του 2013, η Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών (ΤΔΔ) (Bank for International Settlements - BIS), η μητέρα όλων των κεντρικών τραπεζών που εδρεύει στη Βασιλεία, ανακοίνωσε ότι η «ποσοτική χαλάρωση» πρέπει να τελειώσει. Στην ετήσια έκθεση της επισήμανε ότι οι κεντρικές τράπεζες, αντιδρώντας στην κρίση και την αργή ανάκαμψη, είχαν επεκτείνει τους ισολογισμούς τους σε σημείο που να είναι, «αθροιστικά, τρεις φορές περίπου πάνω από τα προ κρίσης επίπεδα»[2] . Κι ενώ αυτό ήταν απαραίτητο για την αποτροπή της οικονομικής κατάρρευσης, τώρα ο στόχος είναι «η επιστροφή των αναμικών οικονομιών σε ισχυρή και διατηρήσιμη ανάπτυξη». Όμως αυτό ήταν πέρα από τις δυνατότητες των κεντρικών τραπεζών οι οποίες:

«δεν μπορούν να κάνουν τις δομικές οικονομικές και χρηματιστικές μεταρρυθμίσεις που χρειάζονται για να επανέλθουν οι οικονομίες στα μονοπάτια πραγματικής ανάπτυξης που θέλουν και περιμένουν οι αρχές και οι λαοί. Αυτό που έχουν κάνει οι κεντρικές τράπεζες κατά τη διάρκεια της ανάκαμψής ήταν να δανείσουν χρόνο. […] Αλλά ο δανεισμένος χρόνος δεν χρησιμοποιήθηκε σωστά, καθώς τα χαμηλά επιτόκια και οι αντισυμβατικές πολιτικές έκαναν πιο εύκολο για τον ιδιωτικό τομέα να καθυστερήσει την απομόχλευση και για τις κυβερνήσεις να χρηματοδοτήσουν ελλείμματα και να καθυστερήσουν τις απαιτούμενες μεταρρυθμίσεις στην πραγματική οικονομία και το χρηματιστικό σύστημα. Ως εκ τούτου, το φτηνό χρήμα έκανε πιο εύκολο το δανεισμό παρά την αποταμίευση, πιο εύκολες τις δαπάνες παρά τη φορολογία, πιο εύκολο το να παραμείνεις ίδιος από το να αλλάξεις»

Προφανώς αυτή την άποψη την υιοθετούσε και η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ υπό τη διεύθυνση του Μπερνάνκι. Στα τέλη του καλοκαιριού του 2013 φάνηκε για ακόμη μια φορά ότι η εποχή του εύκολου χρήματος είχε τελειώσει. Αλλά το Σεπτέμβριο η αναμενόμενη επιστροφή σε υψηλότερα επιτόκια αναβλήθηκε πάλι. O λόγος, μας είπαν, ήταν ότι η οικονομία δεν ήταν τόσο ισχυρή όσο ήλπιζαν. Αμέσως, οι τιμές των μετοχών σε όλο τον κόσμο ανέβηκαν. O πραγματικός, ωστόσο, λόγος για τη δυσκολία επιστροφής σε πιο συμβατικές νομισματικές πολιτικές είναι κάτι που ένας διεθνής θεσμός όπως η ΤΔΔ είναι πιο ελεύθερος να πει συγκριτικά με τις εθνικές κεντρικές τράπεζες που υπόκεινται σε πολιτικό έλεγχο. Ότι, έτσι πως έχουν τα πράγματα, ο μόνος τρόπος για να συντηρήσεις τον καπιταλισμό μέσω της απεριόριστης παροχής χρήματος, είναι η προσπάθεια αναβίωσής του μέσα από νεοφιλελεύθερες οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Ή, όπως ξεκάθαρα συμπυκνώνεται στο δεύτερο υπότιτλο τα ετήσιας έκθεσης της ΤΔΔ για το 2012-13: «Επαύξηση της Ευελιξίας: Το Κλειδί για την Ανάπτυξη». Με άλλα λόγια: σκληρά μέτρα για τους πολλούς σε συνδυασμό με περισσότερα κίνητρα για τους λίγους.
(συνεχίζεται)

Πώς θα τελειώσει ο καπιταλισμός;

του Wolfgang Streeck

Υπάρχει μια γενικότερη αίσθηση ότι ο καπιταλισμός βρίσκεται σε κρίσιμη κατάσταση, περισσότερο από κάθε άλλη φορά από το τέλος του 2ου παγκοσμίου πολέμου. Η κατάρρευση του 2008 ήταν η τελευταία μιας μακράς σειράς πολιτικών και οικονομικών κρίσεων που ακολούθησαν το τέλος της οικονομικής ευεξίας στα μέσα της δεκαετίας του 1970. Οι διαδοχικές κρίσεις γίνονται ολοένα και πιο εκτεταμένες και διαχέονται πολύ πιο γρήγορα και έντονα λόγω της αυξημένης διασύνδεσης της οικονομίας. Τον πληθωρισμό της δεκαετίας του 1970 ακολούθησε η αύξηση του δημοσίου χρέους κατά τη δεκαετία του 1980 και την δημοσιονομική εξυγίανση της δεκαετίας του 1990 η ραγδαία άνοδος του ιδιωτικού χρέους. Εδώ και 4 δεκαετίες, η ανισορροπία είναι η συνήθης κατάσταση του ανεπτυγμένου βιομηχανικού κόσμου, τόσο σε εθνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο.

Στην πραγματικότητα, οι κρίσεις του μεταπολεμικού καπιταλισμού έχουν γίνει τόσο διαβρωτικές που προσλαμβάνονται πλέον ως κάτι περισσότερο από τυπικές, οικονομικής φύσεως, αστάθειες. Έχουν οδηγήσει σε αναβίωση μιας παλιότερης αντίληψης για την καπιταλιστική κοινωνία – την πρόσληψη του καπιταλισμού ως μιας κοινωνικής ιεραρχίας και ενός τρόπου ζωής που εξαρτάται ζωτικά από τη απρόσκοπτη συσσώρευση ιδιωτικού κεφαλαίου.

Τα συμπτώματα της κρίσης είναι πολλά αλλά τα σημαντικότερα εξ αυτών είναι οι τρεις μακροπρόθεσμες τάσεις που καταγράφονται στην πορεία των πλούσιων, βιομηχανοποιημένων – ή, ορθότερα, αποβιομηχανοποιημένων – καπιταλιστικών χωρών.

Η πρώτη τάση είναι η συνεχής μείωση του ρυθμού οικονομικής ανάπτυξης, μείωση που έγινε πιο έντονη με τα γεγονότα του 2008:




Η δεύτερη, που σχετίζεται με την προηγούμενη, είναι μια εξίσου συνεχής αύξηση του συνολικού χρέους:



H τρίτη τάση είναι η συνεχιζόμενη εδώ και δεκαετίες αύξηση στην ανισότητα πλούτου και εισοδημάτων:



Η σταθερή ανάπτυξη, οι ικανοποιητικές απολαβές και ένα ελάχιστο κοινωνικής δικαιοσύνης, που έκαναν δυνατή τη διάχυση ενός μέρους των καπιταλιστικών κερδών προς τους μη κατέχοντες κεφάλαιο, θεωρούνταν για μεγάλο χρονικό διάστημα ως τα προαπαιτούμενα μέσω των οποίων η καπιταλιστική πολιτική οικονομία αντλούσε νομιμοποίηση.

Από την άποψη αυτή, το πιο ανησυχητικό γεγονός είναι ότι οι τρεις αυτές τάσεις μπορεί να ενταθούν. Όλο και περισσότερα στοιχεία υποδεικνύουν ότι η αυξανόμενη ανισότητα είναι μια από τις αιτίες της μειωμένης ανάπτυξης, καθώς εμποδίζει τις απαιτούμενες βελτιώσεις στην παραγωγικότητα και αδυνατίζει τη ζήτηση. Η χαμηλή ανάπτυξη, με τη σειρά της, ενισχύει την ανισότητα επιτείνοντας την ανισοκατανομή πλούτου, αυξάνοντας το κόστος παροχής προνομίων από τους πλούσιους στους φτωχούς και κάνοντας τους πλούσιους να ζητούν πιο αυστηρή εφαρμογή του «νόμου του Ματθαίου» που διέπει τη λειτουργία της ελεύθερης αγοράς [1]:

«Γιατί σε καθέναν που έχει, θα του δοθεί και θα του περισσέψει. Αλλά σε όποιον δεν έχει, και αυτό που έχει θα αφαιρεθεί από αυτόν» (Κατά Ματθαίον, 25:29).

 

Περαιτέρω, η αύξηση του χρέους, ενώ αποτυγχάνει να σταματήσει τη μείωση της ανάπτυξης, αυξάνει την ανισότητα μέσω δομικών μεταβολών που σχετίζονται με την χρηματιστικοποίηση της οικονομίας.

Μπορεί αυτός ο φαύλος κύκλος να συνεχιστεί για πάντα; Υπάρχουν δυνάμεις που θα τον σπάσουν; Και τι θα γίνει αν αποτύχουν όπως και γίνεται επί τέσσερεις δεκαετίες; Οι ιστορικοί μας λένε ότι οι κρίσεις δεν είναι κάτι καινούργιο για τον καπιταλισμό και ότι ίσως είναι αναγκαίες για την υγεία του μακροπρόθεσμα. Αλλά αυτό για το οποίο μιλάνε οι ιστορικοί είναι κυκλικές μεταβολές και τυχαία σοκ, μετά από τα οποία οι καπιταλιστικές οικονομίες κινούνται προς μια καινούργια ισορροπία, τουλάχιστον προσωρινά. Αλλά αυτό που βλέπουμε σήμερα δείχνει να είναι μια συνεχής και αμείλικτη διαδικασία σταδιακής εξασθένησης. Η ανάκαμψη από περιστασιακές κρίσεις εκκαθάρισης είναι τελείως διαφορετικό πράγμα από το σπάσιμο μιας αλληλουχίας αλληλοσχετιζόμενων μακροπρόθεσμων τάσεων. Αν υποθέσουμε ότι η μονίμως χαμηλή ανάπτυξη, η μονίμως αυξανόμενη ανισότητα και το μονίμως αυξανόμενο χρέος δεν είναι διατηρήσιμα επ’ αόριστο και ότι μπορούν να προκαλέσουν συστημική κρίση – την οποία δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε – το ερώτημα είναι: μπορούμε να δούμε σημάδια αντιστροφής της κατάστασης;

 

Σημειώσεις

[1] O «νόμος του Ματθαίου» διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τον  Robert Merton in ‘TheMatthew Effect in Science’, Science, vol. 159, no. 3810, pp. 56–63.

(συνεχίζεται)






 

 

 

Tο παγκόσμιο πρωτάθλημα τρομοκρατίας και το τέλος των ΗΠΑ

Η κατάταξη στο παγκόσμιο πρωτάθλημα τρομοκρατίας (από το 2004 έως το 2013) έχει ως εξής (τα πρόσφατα γεγονότα του Παρισιού, δεν αλλάζουν την κατάσταση, τουλάχιστον ποσοτικά):

Η Εθνική Ένωση Όπλων (ΕΕΟ) των ΗΠΑ είναι ένα από τα 3 πιο ισχυρά λόμπι που κατοικοεδρεύουν στην πρωτεύουσα της υπερδύναμης, μαζί με την πανίσχυρη Ένωση Συνταξιούχων και την επίσης πανίσχυρη Αμερικανο-Ισραηλινή Επιτροπή Δημοσίων Υποθέσεων.

Με τεράστια υποστήριξη από το Κογκρέσο (τα 2/3 του οποίου έχουν λάβει παχυλά τσέκια από την ΕΕΟ) και με περισσότερα από 5 εκατομμύρια μέλη, είναι η μεγαλύτερη τρομοκρατική οργάνωση του κόσμου. Τον Οκτώβριο σημειώθηκε το τελευταίο χτύπημά της – με το οπλισμένο χέρι του παρανοϊκού Chris Harper Mercer.
Με ένα ποσοστό οπλοκατοχής που αγγίζει την πληρότητα (89 όπλα/100 κατοίκους), οι ΗΠΑ μάλλον σκάβουν τον τάφο τους. Χιλιάδες αναλυτές, σχολιαστές και προφήτες που εδώ και χρόνια προεξοφλούν χωρίς όμως επιτυχία τον θάνατο των ΗΠΑ θα ανακουφιστούν (ή θα τρομοκρατηθούν - ανάλογα με τις προτιμήσεις)

Μετά την ήττα στο Βετνάμ, πολλοί ανέμεναν πτώση των ΗΠΑ και επικυριαρχία της Σοβιετικής Ένωσης. Αποτέλεσμα: πάπαλα. Στη συνέχεια η απειλή ήταν η Ιαπωνία – με τους ρυθμούς αναπτυξης που εμφάνιζε ήταν ζήτημα χρόνου να ξεπεράσει τις ΗΠΑ. Αποτέλεσμα: εδώ και 25 χρόνια η Ιαπωνία είναι σε οικονομική στασιμότητα. Μετά ήρθε η Ευρωζώνη με το ευρώ που θα ‘παιζε την μπάλα. Αποτέλεσμα: η Ευρωζώνη είναι πιο γνωστή ως Ευρωκρίση. Και στη συνέχεια η Κίνα. Εδώ το αποτέλεσμα δεν είναι ξεκάθαρο αλλά είναι δύσκολο να απειλήσει τις ΗΠΑ γιατί η ανάπτυξή της, όπως της Ιαπωνία και της ΕΕ, στην ουσία τροφοδοτείται από αυτές.
Και τώρα με την ΕΕΟ;

Η ΕΕΟ ασκεί μαζική τρομοκρατία (300 περιπτώσεις μαζικών πυροβολισμών μέσα στο 2015 με 462 νεκρούς (21% αύξηση σε σχέση με το 2014 ) και 1312 τραυματίες (6%  αύξηση σε σχέση με το 2014).

Και οι ΗΠΑ έχουν ξεπεράσει το πρώτο κρίσιμο σημείο, πέρα από το οποίο κάθε έλεγχος χάνει το νόημά του: ο καθένας έχει όπλο γιατί ο καθένας έχει όπλο. Για τους Αμερικανούς το να βγεις βόλτα άοπλος είναι ισοδύναμο με το να θέλεις να αυτοκτονήσεις. Και πλησιάζουν να ξεπεράσουν και το δεύτερο κρίσιμο σημείο: η χώρα εισέρχεται σε καθεστώς εμφυλίου πολέμου και ντόπιοι και ξένοι επενδυτές την κάνουν για αλλού. Κανείς δεν θέλει να κάνει μπίζνες εκεί κι η υπερδύναμη τελειώνει. Μια μεγάλη χώρα που φτιάχτηκε με τα όπλα, πεθαίνει από τα όπλα.