Αλλά ποιες διανοητικές παραδοχές, στο πλούσιο σώμα της σημερινής αριστερής σκέψης, κάνουν κάτι σαν την "νεοφεουδαρχία" να φαντάζει σαν κάτι το νοητό; Εξάλλου, το περίεργο επιχείρημα ότι ο καπιταλισμός κινείται κατά κάποιο τρόπο αντίστροφα, απαιτεί μια πολύ ιδιαίτερη κατανόηση όχι μόνο της δυναμικής του, αλλά και των δραστηριοτήτων και διαδικασιών που είναι πραγματικά "καπιταλιστικές" - καθώς και εκείνων που σίγουρα δεν είναι.
Εδώ μπορούμε να επιστρέψουμε στις προαναφερθείσες διαφωνίες σχετικά με τη φύση της μετάβασης από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό στο πλαίσιο της μαρξιστικής παράδοσης. Υπάρχουν δύο αλληλοαποκλειόμενοι τρόποι για να το σκεφτεί κανείς. Ο ένας είναι δει το καπιταλιστικό σύστημα ως κινούμενο αποκλειστικά από την εσωτερική δυναμική του ανταγωνισμού και της εκμετάλλευσης, με την πολιτική απαλλοτρίωση να βρίσκεται σταθερά εκτός των ορίων του. Σύμφωνα με αυτή την ανάγνωση, η συσσώρευση κεφαλαίου οδηγείται αποκλειστικά από "καθαρά", οικονομικά μέσα απόσπασης υπεραξίας. Η ύπαρξη εξωγενών διεργασιών που επιτρέπουν την ιδιοποίηση - βία, ρατσισμός, απαλλοτρίωση, ανθρακοποίηση - δεν αμφισβητείται, αλλά αποκλείονται αναλυτικά ως μη καπιταλιστικές εξάρσεις. μπορεί να έχουν υποβοηθήσει συγκεκριμένους καπιταλιστές στις ατομικές τους προσπάθειες να ιδιοποιηθούν την υπεραξία, αλλά στέκονται έξω από τη διαδικασία της καπιταλιστικής συσσώρευσης ως τέτοια. Δεν υπάρχουν "νόμοι κίνησης" του κεφαλαίου που θα μπορούσαν να εξαχθούν επαγωγικά γι' αυτά. Κατά την άποψη αυτή, ακόμη και αν "η καταναγκαστική δύναμη της "πολιτικής" σφαίρας είναι τελικά αναγκαία για τη διατήρηση της ατομικής ιδιοκτησίας και της εξουσίας της ιδιοποίησης, η "οικονομική" ανάγκη παρέχει τον άμεσο καταναγκασμό που αναγκάζει τον εργάτη να μεταφέρει την πλεονάζουσα εργασία στον καπιταλιστή.[16]
Ο άλλος τρόπος, αναλυτικά πιο ακατάστατος αλλά διαισθητικά πιο πειστικός, είναι να αναγνωρίσουμε ότι ο καπιταλισμός -τουλάχιστον ο ιστορικός καπιταλισμός που γνωρίζουμε, όχι ο καθαρός καπιταλισμός των αφηρημένων μοντέλων- είναι αδιανόητος χωρίς όλες αυτές τις εξωγενείς διεργασίες. Δεν χρειάζεται να αρνηθεί κανείς τον κεντρικό ρόλο της εκμετάλλευσης στο καπιταλιστικό σύστημα για να δει πώς ο ρατσισμός ή η πατριαρχία συνέβαλαν στη δημιουργία των συνθηκών των δυνατότητων του. Θα είχε αναπτυχθεί το καπιταλιστικό σύστημα στον Παγκόσμιο Βορρά όπως αναπτύχθηκε αν δεν είχαν απαλλοτριωθεί μεθοδικά οι φτηνοί πόροι από τον Παγκόσμιο Νότο; Σε αντίθεση με την περίπτωση της εκμετάλλευσης της εργασίας, αυτές οι ιστορικές δυναμικές -και οι αντιφάσεις που υπάρχουν σε αυτές- δεν μπορούν να αναχθούν σε μια καθαρή φόρμουλα, η οποία, στα γραπτά του ίδιου του Μαρξ, θα περιέγραφε την απόφαση μιας επιχείρησης να αυτοματοποιήσει το εργατικό δυναμικό της. Αλλά αυτή η ακαταστασία δεν καθιστά αυτές τις δυναμικές λιγότερο πραγματικές ή λιγότερο συστατικές του ιστορικού καπιταλισμού.
Οι διαφορές μεταξύ αυτών των προσεγγίσεων ήρθαν στην επιφάνεια σε δύο συζητήσεις σχετικά με την προέλευση του καπιταλισμού και τη φύση της μετάβασης από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, που θεωρούνται παραδειγματικές και ορόσημα. Τη συζήτηση Dobb-Sweezy της δεκαετίας του 1950 και στη συνέχεια τη συζήτηση Brenner-Wallerstein του 1974-82. Στις οποίες ήλθαν αντιμέτωποι μαρξιστές και μη μαρξιστές ιστορικοί σε διάφορους συνδυασμούς, και συζήτησαν τη σχετική σημασία του ταχέως αναπτυσσόμενου παγκόσμιου συστήματος εμπορίου έναντι των μεταβαλλόμενων ταξικών και ιδιοκτησιακών σχέσεων, αρχικά στην Αγγλία, ως τους κύριους παράγοντες που ευθύνονται για την εμφάνιση του καπιταλισμού.[17] Στις συζητήσεις αυτές έγιναν πολλές συναρπαστικές παρεκκλίσεις. Μία από αυτές είναι ιδιαίτερα σημαντική για την αποκρυπτογράφηση των θεωρητικών βάσεων των πιο σοβαρών διατυπώσεων της τεχνο-φεουδαρχικής θέσης: η κεντρικότητα της "πρωταρχικής συσσώρευσης" στην προέλευση, καθώς και στις μετέπειτα εξελίξεις του καπιταλισμού.
Σε ορισμένες μαρξιστικές αναλύσεις, συμπεριλαμβανομένης εκείνης του Immanuel Wallerstein, η "πρωταρχική συσσώρευση" αναφέρεται στη χρήση εξωοικονομικών, πολιτικών μέσων για τη σύλληψη και τη μεταφορά του πλεονάσματος, υπό την ετικέτα της "άνισης ανταλλαγής", από τις φτωχότερες στις πλουσιότερες χώρες - ή, όπως το έθεσε ο Wallerstein, από την περιφέρεια στον πυρήνα.[18]
Ο Brenner κριτίκαρε τον Wallerstein για τεχνο-ντετερμινισμό, για υποβάθμιση των ταξικών σχέσεων και του ρόλου της ‘’ σχετικής πλεονάζουσας εργασίας", δηλ. της αυξημένης παραγωγικότητας, ως συστημικό χαρακτηριστικό του καπιταλισμού. Υποστήριξε ότι η βασισμένη στην ανταλλαγή ανάλυση του Wallerstein αποτελούσε μια μορφή νέο-σμιθιανού μαρξισμού που αγνοούσε τι πραγματικά εννοούσε ο Μαρξ με την έννοια της "πρωταρχικής συσσώρευσης". Η οποία, σύμφωνα με τα λόγια του Μαρξ, έπρεπε να κατανοηθεί ως η διαδικασία του "διαχωρισμού του παραγωγού από τα μέσα παραγωγής", διαδικασία η οποία άνοιξε την πόρτα στη μισθωτή εργασία και την εκμετάλλευση και ήρθε να αντικαταστήσει την απαλλοτρίωση των έτοιμων προϊόντων από τους ημιαυτόνομους αγρότες. Το εν λόγω διαζύγιο συνέβη ως αποτέλεσμα της αναδιαμόρφωσης των ταξικών σχέσεων και της μετατόπισης των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας- είχε ελάχιστη σχέση με την άνιση ανταλλαγή ή το παγκόσμιο εμπόριο.[19]
Όπως το έθεσε ο Brenner σε ένα μεταγενέστερο δοκίμιο, το στάδιο που είναι γνωστό ως "πρωταρχική συσσώρευση" δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η "δημιουργία των κοινωνικών σχέσεων ιδιοκτησίας που συνιστούν το κεφάλαιο". Αυτό περιελάβανε σίγουρα άφθονη δύναμη και βία. Αλλά ο ρόλος της πρωταρχικής συσσώρευσης ήταν πολύ περιορισμένος. Η δυναμική της δεν έπρεπε να συγχέεται με εκείνη της κανονικής, μη πρωταρχικής καπιταλιστικής συσσώρευσης.
Ποιος ήταν αυτός ο περιορισμένος ρόλος; Σύμφωνα με τον Brenner, η "πρωταρχική συσσώρευση" χρησίμευε μόνο για να διαλύσει την πολιτικά θεσμοθετημένη "συγχώνευση" της γης, της εργασίας και της τεχνολογίας που χαρακτήριζε το φεουδαρχικό σύστημα και εμπόδιζε αυτούς τους τρεις βασικούς παραγωγικούς συντελεστές να χρησιμοποιηθούν πιο παραγωγικά - κάτι που μπορούσε να διορθωθεί μόλις εντάσσονταν στην καπιταλιστική λογική της παραγωγής κέρδους.[20] Για να το θέσουμε ωμά, η ανάλυση του Brenner για τη φεουδαρχία πρότεινε ότι η αυτή έδινε σε όλους κίνητρα για χαλάρωση. Ελλείψει ανταγωνιστικών πιέσεων από την αγορά δεν υπήρχε λόγος να ανησυχεί κανείς για τον εξορθολογισμό της παραγωγικής διαδικασίας. Η πρωταρχική συσσώρευση έβαλε τέλος σε αυτή την τεμπέλικη ουτοπία, εγκαινιάζοντας τη "θέληση για βελτίωση" που είναι τόσο χαρακτηριστική για τον καπιταλισμό με γνώμονα τον ανταγωνισμό.
Ωστόσο, μια πρόχειρη ματιά στον 1ο τόμο του ‘’Κεφαλαίου’’, δείχνει περισσότερη αμφισημία στο θέμα της πρωταρχικής συσσώρευσης απ' ό,τι αφήνει αρχικά να εννοηθεί ο Brenner. Το Κεφ. 26, όπου ο Μαρξ επέκρινε την μάλλον αφελή αντίληψη του Άνταμ Σμιθ για την "προηγούμενη συσσώρευση", σίγουρα ενισχύει τους ισχυρισμούς του Brenner (το χρησιμοποίησε, πολύ εύγλωττα, για να επιτεθεί στον Wallerstein). Αλλά στη συνέχεια, στο Κεφ. 31, ο Μαρξ λέει κάτι πολύ πιο σύμφωνο με τη γραμμή ανάλυσης του ίδιου του Wallerstein, γράφοντας ότι:[21]
''H ανακάλυψη των χρυσοφόρων και ασημοφόρων περιοχών στην Αμερική, η εξόντωση, το σκλάβωμα και το παράχωμα του ιθαγενούς πληθυσμού στα μεταλλεία, η έναρξη της κατάχτησης και της λεηλασίας των Ανατολικών Ινδιών, η μετατροπή της Αφρικής σε περιφραγμένη περιοχή κυνηγιού Μαύρων για το δουλεμπόριο – χαρακτηρίζουν την αυγή τςη κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Αυτά τα ειδυλλιακά προτσές είναι κύρια στοιχεία της πρωταρχικής συσσώρευσης''
Το απόσπασμα δεν αφήνει καμία αμφιβολία για την περίπλοκη σχέση μεταξύ της βίας που ασκείται στο όνομα της αναγκαστικής μεταφοράς και των απαρχών του καπιταλισμού. Ο Μαρξ δεν θα μπορούσε να είναι πιο σαφής εδώ:[22]
"Γενικά η συγκαλυμμένη δουλεία των μισθωτών εργατών στην Ευρώπη χρειαζόταν, για το βάθρο τη sans phrase [απροκάλυπτη] δουλεία στο Νέο Κόσμο".
Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αυτή η περιγραφή της "πρωταρχικής συσσώρευσης" μπορεί να ενταχθεί στην ιστορία του Μπρένερ για το "διαζύγιο" μεταξύ των παραγωγών και των μέσων παραγωγής τους στην αγγλική ύπαιθρο. Υπάρχουν παρόμοιες αμφισημίες στη συζήτηση του Μαρξ σχετικά με το αν αυτές οι βίαιες πρακτικές "κατάκτησης και λεηλασίας" σταμάτησαν στο στάδιο της πρωταρχικής συσσώρευσης, ή αν αυτές και, επομένως, και η πρωταρχική συσσώρευση- συνεχίστηκαν παράλληλα με την ίδια την καπιταλιστική συσσώρευση, βασισμένη στην εκμετάλλευση. Ή, αν, ακόμη και αν η ίδια η "πρωταρχική συσσώρευση" ανήκει στο παρελθόν, υπάρχει ωστόσο μια συνεχιζόμενη διαδικασία απαλλοτρίωσης ή απαλλοτρίωσης που υπάρχει παράλληλα με την εκμετάλλευση. Ακόμη και σε σχετικά ξεκάθαρα ζητήματα - θα έπρεπε η "δουλεία" και η "ανελεύθερη εργασία" να θεωρούνται μέρος του καπιταλισμού; - υπάρχουν θολές περιοχές στον Μαρξ που τροφοδοτούν πολλές από τις τρέχουσες συζητήσεις.
Για τον Brenner -και για τη σχολή του Πολιτικού Μαρξισμού που σχηματίστηκε γύρω από αυτόν και την Ellen Meiksins Wood τα επόμενα χρόνια- δεν υπήρχε τέτοια ασάφεια. Ο καπιταλισμός αναδύθηκε και επεκτάθηκε με τέτοιο τεράστιο ρυθμό επειδή μια σειρά από ιστορικές διεργασίες συνέκλιναν με τέτοιο τρόπο, ώστε να αναγκάσουν τους καπιταλιστές να "συσσωρεύουν μέσω της καινοτομίας."[23] Το εγχείρημα του Brenner για κατανόηση της λογικής του καπιταλισμού αφορούσε τη διατύπωση των δυναμικών -που κωδικοποιούνται με όρους όπως οι "κανόνες της αναπαραγωγής" και οι "νόμοι της κίνησης"- μέσω των οποίων οι συστημικές πιέσεις που ασκούνται στους καπιταλιστές οδηγούν στη συσσώρευση μέσω της καινοτομίας.
Ήταν ένα κομψό και συνεπές μοντέλο, το οποίο υποστήριζε ότι η αύξηση της παραγωγικότητας ήταν συνέπεια της καινοτομίας, η οποία, με τη σειρά της, ήταν συνέπεια των καπιταλιστών που ανταγωνίζονταν στην αγορά, απασχολούσαν δωρεάν μισθωτή εργασία και προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να μειώσουν το κόστος. Σε αυτό το μοντέλο δεν υπήρχε ανάγκη για οποιαδήποτε συζήτηση σχετικά με τη βία, την απαλλοτρίωση ή την εκμετάλλευση. Αν και η ύπαρξή τους δεν αμφισβητήθηκε, είχαν μικρή συμβολή στην αύξηση της παραγωγικότητας και δεν αποτελούσαν μέρος της διαδικασίας καπιταλιστικής συσσώρευσης.
Αναφορές
[16] Ellen Meiksins Wood, ‘The Separation of the Economic and the Political in Capitalism’, nlr i/127, May–June 1981, p. 80
[17] Η σχετική βιβλιογραφία είναι τεράστια, αλλά ένα απαραίτητο σημείο εκκίνησης για τη συζήτηση Brenner σχετικά με τη μετάβαση στον καπιταλισμό είναι το Trevor Aston και Charles Philpin, eds, The Brenner Debate: Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-Industrial Europe, Cambridge 1987
[18] Immanuel Wallerstein, The Origins of the Modern World-System, New York 1974, pp. 16–20
[19] Robert Brenner, ‘The Origins of Capitalist Development: A Critique of Neo-Smithian Marxism’, nlr i/104, July–August 1977.
[20] Robert Brenner, ‘What Is, and What Is Not, Imperialism?’, Historical Materialism, vol. 14, no. 4, January 2006, pp. 79–105.
[21] Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Τόμος Ι, μτφρ. Παναγιώτης Μαυρομμάτης, σελ. 775
[22] Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Τόμος Ι, μτφρ. Παναγιώτης Μαυρομμάτης, σελ. 784
[23] Για μια αξιολόγηση της τρέχουσας κατάστασης του πολιτικού μαρξισμού βλέπε Historical Materialism, τόμος 29, αριθ. 3, Οκτώβριος 2021, το οποίο είναι αφιερωμένο στο θέμα. Είναι αξιοσημείωτο ότι η θεμελιώδης κριτική του Brenner στον Wallerstein, "The Origins of Capitalist Development’", αναφέρει τον όρο "καινοτομία" 43 φορές - πιθανότατα για πρώτη φορά για ένα δοκίμιο στο New Left Review.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου