Τα εκτελεστά δικαιώματα ιδιοκτησίας που επιτρέπουν στον ιδιοκτήτη των παραγωγικών πόρων (που, στην ορολογία της κλασικής πολιτικής οικονομίας, συχνά ονομάζονται "γη") να αποκλείει τους καπιταλιστές από την πρόσβαση σε αυτούς τους πόρους δημιουργούν "ενοίκια". Αυτά τα ενοίκια αποτελούν μέρος της δεξαμενής της υπεραξίας που δημιουργείται στην καπιταλιστική παραγωγή, αν και δεν έχουν άμεση σχέση με την εκμετάλλευση της παραγωγικής εργασίας από μόνα τους. Ο ιδιοκτήτης εδαφικών πόρων, όπως γόνιμα χωράφια, καταρράκτες, αποθέματα ορυκτών και υδρογονανθράκων και άλλα παρόμοια, δεν χρειάζεται να κουνήσει ούτε το δαχτυλάκι του ή να προσλάβει κάποιον άλλο να κουνήσει παραγωγικά το δαχτυλάκι του για να συμμετάσχει στην υπεραξία που παράγεται από την παραγωγική μισθωτή εργασία.[45]
Εδώ, οι αναλογίες είναι αρκετά σαφείς:
εταιρείες τεχνολογίας = μη καπιταλιστές,
τα έσοδά τους = ενοίκιο.
Ο Foley αξιοποιεί πολύ το παράδειγμα του καταρράκτη, υποστηρίζοντας ότι "μόλις ένα συγκεκριμένο πρόσωπο ή οντότητα εγκαθιδρύσει τον έλεγχο των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας πάνω σε έναν καταρράκτη, για παράδειγμα, ένα ενοίκιο που αποτελεί μερίδιο της παγκόσμιας δεξαμενής υπεραξίας γεννιέται". Αλλά, συνεχίζει, υπάρχουν και καλύτερα πράγματα από την ιδιοκτησία ενός καταρράκτη. Το νερό είναι σπάνιο, άλλωστε. Τα άυλα αγαθά, από την άλλη πλευρά, θα μπορούσαν να είναι άπειρα: αν κάποιος κατέχει τα πνευματικά δικαιώματα ενός δημοφιλούς τραγουδιού, μπορεί να αντλήσει σχεδόν άπειρα ενοίκια από αυτό.
Τώρα, το μεγάλο ερώτημα που εκκρεμεί είναι αν η Google και οι όμοιοί της μοιάζουν με τον μη καπιταλιστή ιδιοκτήτη του καταρράκτη που "δεν χρειάζεται να κουνήσει το δάχτυλο" για να μοιραστεί την υπεραξία που παράγεται κάπου αλλού. Ο Foley λέει ότι μοιάζουν. Αλλά, αν είναι έτσι -αν οι τεχνολογικοί γίγαντες είναι πράγματι τεμπέληδες ραντιέρηδες που τους κλέβουν όλους εκμεταλλευόμενοι τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τα δικτυακά αποτελέσματα - γιατί επενδύουν τόσα πολλά χρήματα σε κάτι που μπορεί να περιγραφεί μόνο ως παραγωγή κάποιου είδους; Τι είδους ραντιέρηδες το κάνουν αυτό; Οι δαπάνες της Alphabet για έρευνα και ανάπτυξη το 2017, το 2018, το 2019 και το 2020 ήταν 16,6 δισ. δολάρια, 21,4 δισ. δολάρια, 26 δισ. δολάρια και 27,5 δισ. δολάρια αντίστοιχα. Αν αυτό δεν μετράει ως "κούνημα του δακτύλου", τότε τι είναι;
Η Amazon, επίσης, μόνο το 2020 δαπάνησε 42,7 δισ. δολάρια για έρευνα και ανάπτυξη, ενώ απασχολεί πάνω από ένα εκατομμύριο άτομα σε όλο τον κόσμο. Στις ΗΠΑ, η εταιρεία απασχολεί περισσότερους ανθρώπους απ' ό,τι ολόκληρη η βιομηχανία κατασκευής κατοικιών: έναν στους 153 εργαζόμενους Αμερικανούς.[46] Αν πρόκειται για τεμπέληδες πλουσιόπαιδες, είναι ιδιότυπα μαζοχιστές: γιατί να μην επαναπαυτούν στις δάφνες τους, να απολύσουν τους πάντες και να σταματήσουν να ξοδεύουν; Και ποιος, βλέποντας αυτούς τους αριθμούς, θα μπορούσε πραγματικά να πιστέψει -μαζί με τους μετα-εργατιστές- ότι οι καπιταλιστές είναι πλέον εξωτερικοί στην παραγωγή;
Ακόμη, μια προσεκτική ανάλυση των ισολογισμών της Google, της Amazon και του Facebook δείχνει ότι διαθέτουν λιγότερα άυλα περιουσιακά στοιχεία από άλλες μεγάλες εταιρείες -στην πραγματικότητα, σήμερα κατέχουν σχετικά λιγότερα άυλα περιουσιακά στοιχεία από ό,τι πριν από δέκα με δεκαπέντε χρόνια.[47]Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς γιατί: όλα αυτά τα δεδομένα απαιτούν εκτεταμένα φυσικά δίκτυα και τεράστια κέντρα δεδομένων- αλλά τέτοιες τάσεις δημιουργούν ένα μεγάλο κενό στα επιχειρήματα που υπερτονίζουν τα άυλα περιουσιακά στοιχεία.
Ο Durand πρέπει σίγουρα να γνωρίζει κάποιους από αυτούς τους αριθμούς. Η δυνητική του διέξοδος από αυτή την αναλυτική δυσχερή θέση είναι η έννοια της "αρπαγής" - δανεισμένη από την ανάλυση του Veblen για την αμερικανική αστική τάξη της belle-époque στο The Theory of the Leisure Class (1899) και να υποστηρίξει ότι αυτές οι μαζικές επενδύσεις χρηματοδοτούν τις δυνάμεις της αρπαγής και όχι τις δυνάμεις της παραγωγής. Υπάρχουν, πράγματι, πολλοί ενδιαφέροντες τρόποι να χρησιμοποιηθεί το αναλυτικό πλαίσιο του Veblen -για παράδειγμα, η διάκρισή του μεταξύ της βιομηχανίας που προσανατολίζεται στην αποδοτικότητα και των επιχειρήσεων που προσανατολίζονται στο χρήμα- για να υποστηριχθεί ότι αυτό που πραγματικά κινεί τους καπιταλιστές δεν είναι απλά η επιδίωξη του κέρδους, αλλά, μάλλον, η ικανότητα να επιδίδονται σε σαμποτάζ, για να εξασφαλίσουν ότι οι σημερινοί ληστές βαρόνοι θα λάβουν όχι μόνο τα κέρδη που αναμένουν, αλλά και υψηλότερα κέρδη από τους ανταγωνιστές τους.
Τα τελευταία είκοσι χρόνια εμφανίστηκε μια νέα προσέγγιση της πολιτικής οικονομίας, γνωστή ως Κεφάλαιο ως Εξουσία (Capital as Power (CasP)), για να κάνει ακριβώς αυτό, εισάγοντας την έννοια της "διαφορικής συσσώρευσης" για να περιγράψει τέτοιες δυναμικές.[48]Οι οπαδοί της, οι οποίοι συγκεντρώνονται κυρίως στο Πανεπιστήμιο York στον Καναδά, έχουν επικρίνει τόσο τα μαρξιστικά όσο και τα νεοκλασικά οικονομικά -χρησιμοποιώντας ορισμένα στέρεα και πειστικά επιχειρήματα- ότι παραβλέπουν αυτές τις δυναμικές "σαμποτάζ" και αγνοούν τον συστατικό ρόλο της εξουσίας στον καπιταλισμό στο σύνολό του. Αυτή η προσέγγιση έχει τροφοδοτήσει ορισμένες ενδιαφέρουσες πρόσφατες έρευνες για την τεχνολογική βιομηχανία, συμπεριλαμβανομένης μιας εμπειρικά πλούσιας εργασίας για το τεχνοεπιστημονικό ενοίκιο και την περιουσιοποίηση, με γνώσεις από τις σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας.[49]
Η δυσκολία της ένταξης του Μαρξ και του Veblen σε ένα ενιαίο αναλυτικό πλαίσιο εδώ -κάτι που επιχειρεί και ο Ντουράν σε ένα πρόσφατο δοκίμιο- έγκειται στο ότι ο Μαρξ έβλεπε τη ληστεία και το σαμποτάζ ως αναπόσπαστο μέρος της φεουδαρχίας και όχι του καπιταλισμού.[50] Για τον Veblen, αυτά είναι ένστικτα που υπάρχουν σε όλους τους καπιταλιστές, ακόμη και αν εκείνοι που έχουν τον έλεγχο των άυλων περιουσιακών στοιχείων μπορεί να είναι σε καλύτερη θέση για να ενεργήσουν σύμφωνα με αυτά. Ο Μαρξ, ωστόσο, έβλεπε τελικά τους καπιταλιστές ως παραγωγικούς- αν μπορούσε κανείς να μιλήσει για σαμποτάζ, αυτό θα ήταν δυνατό μόνο στο συστημικό επίπεδο του καπιταλισμού στο σύνολό του και όχι στο επίπεδο των μεμονωμένων καπιταλιστών. Ο Durand θέλει σαφώς να παραμείνει με τον Μαρξ και όχι με τον Veblen. Ωστόσο, αυτό θα απαιτούσε να διευκρινιστεί ποιες ακριβώς είναι αυτές οι "δυνάμεις της αρπαγής" και πώς σχετίζονται με τη συσσώρευση και όλες τις ακανθώδεις συζητήσεις σχετικά με την "πρωταρχική συσσώρευση" - μια θεωρητική πρόκληση που ο Durand, έχοντας ασχοληθεί με τη "συσσώρευση μέσω απαλλοτρίωσης" στο Fictitious Capital, γνωρίζει πολύ καλά. Διαφορετικά, δεν είναι σαφές γιατί η μαρξική θεωρία θα χρειαζόταν αυτό το εξαιρετικά διφορούμενο θεωρητικό κάλυμμα της "αρπαγής", όταν οι δικές της κατηγορίες -το κέρδος και η καπιταλιστική παραγωγή, καθώς και το ενοίκιο και ο ενοικιασμός- αρκούν για να εξηγήσουν την επιτυχία της Google.
Ο ίδιος ο Μαρξ ήταν κατηγορηματικός σχετικά με το γεγονός ότι οι πλήρως αυτοματοποιημένες καπιταλιστικές επιχειρήσεις όχι μόνο ιδιοποιούνται την υπεραξία που προέρχεται από αλλού -σε αυτό συμφωνούν τόσο ο Foley όσο και ο Durand- αλλά ότι το κάνουν ως κέρδη και όχι ως ενοίκιο. Αυτές οι αυτοματοποιημένες επιχειρήσεις είναι εξίσου καπιταλιστικές με τις επιχειρήσεις που εκμεταλλεύονται άμεσα τη μισθωτή εργασία. Όπως γράφει ο Μαρξ στον 3ο τόμο του ‘’Κεφαλαίου’’:[51]
‘’Εξάλλου, ένας κεφαλαιοκράτης, που στη σφαίρα της παραγωγής του δεμ θα χρησιμοποιούσε καθόλου μεταβλητό κεφάλαιο και, επομένως, καθόλου εργάτες (κάτι που πράγματι αποτελεί υπερβολική προϋπόθεση), θα ενδιαφερόταν εξἰσου για την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από το κεφάλαιο και θα έβγαζε εξίσου το κέρδος του από απλήρωτη εργασία, όπως θα το έβγαζε περίπου και ένα κεφαλαιοκράτης ο οποίος (πρόκειται πάλι για υπερβολική προϋπόθεση) θα χρησιμοποιούσε μόνο μεταβλητό κεφάλαιο...’’
Η τεχνο-φεουδαρχική θέση δεν προέρχεται από την πρόοδο της σύγχρονης μαρξιστικής θεωρίας, αλλά από την προφανή αδυναμία της να κατανοήσει την ψηφιακή οικονομία - τι ακριβώς παράγεται σε αυτήν και πώς. Αν κάποιος δεχτεί ότι η Google ασχολείται με την παραγωγή εμπορευμάτων αποτελεσμάτων αναζήτησης -μια διαδικασία που απαιτεί τεράστιες επενδύσεις κεφαλαίου- δεν υπάρχει μεγάλη δυσκολία να την αντιμετωπίσει ως μια κανονική καπιταλιστική επιχείρηση που ασχολείται με την κανονική καπιταλιστική παραγωγή. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι ψηφιακοί γίγαντες δεν ακολουθούν ένα σωρό άλλες τακτικές για να παγιώσουν τη δύναμή τους, να αξιοποιήσουν τα χαρτοφυλάκια πατεντών τους, να κλειδώσουν τους χρήστες τους και να εμποδίσουν κάθε πιθανό ανταγωνισμό, συχνά αγοράζοντας νεοφυείς επιχειρήσεις, εκτός από τις περιουσίες που ξοδεύουν για να κερδίσουν την υποστήριξη των νομοθετών στο Καπιτώλιο. Ο καπιταλιστικός ανταγωνισμός είναι μια δυσάρεστη υπόθεση και μπορεί να είναι ακόμη πιο δυσάρεστη όταν πρόκειται για ψηφιακά προϊόντα. Αλλά αυτό δεν είναι λόγος να πέσουμε στους αναλυτικούς βάλτους του γνωσιακού καπιταλισμού, του χρηστισμού ή της τεχνο-φεουδαρχίας. Τόσο ο Βέμπλεν όσο και ο Μαρξ μπορεί να είναι απαραίτητοι αν θέλουμε να κατανοήσουμε τις τακτικές των μεμονωμένων επιχειρήσεων και τις συστημικές συνέπειες των ενεργειών τους.Υπό αυτή την έννοια, οι μαρξιστές μπορούν να μάθουν πολλά από τη σχολή του "Κεφαλαίου ως Δύναμη". Αλλά για να μπορέσει οποιαδήποτε από τις δύο προσεγγίσεις να κάνει μεγάλα βήματα προς τα εμπρός, πρέπει να είναι κανείς τουλάχιστον ξεκάθαρος σχετικά με τα επιχειρηματικά μοντέλα των εν λόγω επιχειρήσεων. Η προσήλωση σε ορισμένες πτυχές τους -απλά και μόνο επειδή εντοπίζει κανείς μια περίσσεια δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, ή σημάδια χρηματιστικοποίησης, ή κάποια άλλη ανησυχητική διαδικασία- δεν πρόκειται να παράσχει μια ολοκληρωμένη εικόνα αυτών των μοντέλων.
Αναφορές
[45]Duncan Foley, ‘Rethinking Financial Capitalism and the “Information” Economy’, Review of Radical Political Economics, vol. 45, no. 3, September 2013.
[46] Dominick Reuter, ‘1 out of Every 153 American Workers Is an Amazon Employee’, Business Insider, 30 July 2021
[47] Kean Birch, D. T. Cochrane, and Callum Ward, ‘Data as Asset? The Measurement, Governance, and Valuation of Digital Personal Data by Big Tech’, Big Data & Society, vol. 8, no. 1, May 2021.
]48] Το παραδειγματικό κείμενο σε αυτήν την προσέγγιση είναι το, Capital as Power: A Study of Order and Creorder των Jonathan Nitzan και Shimshon Bichler. Για μια μαρξιστική κριτική αυτής της προσέγγισης βλ. Bue Rübner Hansen, ‘Review of Nitzan and Bichler’s Capital as Power: A Study of Order and Creorder’, Historical Materialism, vol. 19, no. 2, April 2011.
[49] Kean Birch and Fabian Muniesa, eds, Assetization: Turning Things into Assets in Technoscientific Capitalism, Boston 2020; Birch, ‘Technoscience Rent: Toward a Theory of Rentiership for Technoscientific Capitalism’, Science, Technology, & Human Values, vol. 45, no. 1, February 2020; Birch and D. T. Cochrane, ‘Big Tech: Four Emerging Forms of Digital Rentiership’, Science as Culture, May 2021.
[50] Durand, ‘Predation in the Age of Algorithms: The Role of Intangible Assets’, in Marlène Benquet and Théo Bourgeron, eds, Accumulating Capital Today: Contemporary Strategies of Profit and Dispossessive Policies, London 2021, pp. 149–62
[51] Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο. Τομ 3 σελ., 249-250, μτφρ. Π. Μαυρομμάτης. Συγχρονη Εποχή 1978
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου