Η ιστορία δεν είναι καινούργια αλλά μέσα στην πανδημία η συζήτηση φούντωσε. Αναφέρομαι στη συχνή αναφορά πολλών νεομαρξιστών στοχαστών στην τεχνο-φεουδαρχία (ή τεχνο-φεουδαλισμό, αν προτιμάτε), ως το επόμενο στάδιο της ιστορίας μετά τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό. Στην Ελλάδα στην τεχνο-φεουδαρχία έχει αναφερθεί κι ο Γ. Βαρουφάκης, ο οποίος παρακολουθεί τα ρεύματα του νεομαρξισμού. Ο Morozov, αφού κάνει μια περιεκτική σύνοψη των θέσεων περί τεχνο-φεουδαρχίας, κριτικάρει και αναδεικνύει τις αντιφάσεις και τις αδυναμίες αυτού του ρεύματος σκέψης και υπενθυμίζει ότι πρέπει να είμαστε προσεκτικοί σε τέτοιες παλινδρομήσεις και να σκεφτόμαστε τις τεχνολογικές επιχειρήσεις με τον τρόπο που θα τις σκεφτόταν ο Μαρξ, δηλαδή ως καπιταλιστές παραγωγούς.
Το άρθρο είναι μεγάλο και αποφάσισα να το δημοσιεύσω εδώ σε 10 συνέχειες: 1.Εισαγωγή, 2. Η Φεουδαρχική λογική, 3. Βrenner ή Wallerstein?, 4. Συσσώρευση μέσω απαλλοτρίωσης, 5. Γνωσιακές πολλαπλότητες. 6. Ψηφιακή τύχη, 7. Καπιταλισμός, ακόμα;, 8. Δυνάμεις αρπακτικότητας, 9. Συμμετοχή του κράτους, 10.Ευρύτεροι ωκεανοί
Πρώτα τα καλά νέα. Το μορατόριουμ στη φαντασίωση του τέλους του καπιταλισμού, που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1990 από τον Fredric Jameson, έχει λήξει. Η επί δεκαετίες ύφεση της προοδευτικής φαντασίας έχει τελειώσει. Προφανώς, το έργο οραματισμού συστημικών εναλλακτικών λύσεων έχει γίνει πολύ πιο εύκολο, τώρα που μας επιτρέπεται να δουλέψουμε με δυστοπικές επιλογές -γιατί προφανώς το πολυαναμενόμενο τέλος του καπιταλισμού θα μπορούσε απλώς να είναι η αρχή για κάτι πολύ χειρότερο. Ο ύστερος καπιταλισμός, με το εκρηκτικό κοκτέιλ της κλιματικής αλλαγής, της ανισότητας, της αστυνομικής βίας και της θανατηφόρας πανδημίας, είναι σίγουρα κακός. Αλλά κάποιοι στην Αριστερά, αφού έκαναν τη δυστοπία ξανά μεγάλη, έχουν προχωρήσει αθόρυβα στην αναθεώρηση της ρήσης του Jameson: σήμερα, είναι ευκολότερο να φανταστεί κανείς το τέλος του κόσμου παρά τη συνέχιση του καπιταλισμού όπως τον ξέρουμε.
"Η τεχνο-φεουδαρχία", γράφουν, "εμποδίζει την προσωπική ανάπτυξη, όπως ακριβώς η φεουδαρχία εμπόδιζε την απόκτηση εκπαίδευσης ή την επένδυση στη βελτίωση της γης.’’[2] Για τους κλασικούς φιλελεύθερους, βέβαια, ο καπιταλισμός, διαβρωμένος από την πολιτική, βρίσκεται πάντα στα πρόθυρα της επιστροφής στη φεουδαρχία. Ωστόσο, ορισμένοι στη ριζοσπαστική δεξιά βλέπουν τη νεοφεουδαρχία ως ένα σχέδιο από το οποίο μπορούν να επωφεληθούν. Με ταμπέλες όπως "νεο-αντίδραση" ή "σκοτεινός διαφωτισμός", πολλοί από αυτούς βρίσκονται κοντά στον δισεκατομμυριούχο επενδυτή Peter Thiel. Ανάμεσά τους είναι ο νέο-αντιδραστικός τεχνολόγος-διανοούμενος Curtis Yarvin, ο οποίος μίλησε για μια νεοφεουδαρχική μηχανή αναζήτησης, την οποία ονόμασε χαριτωμένα Feudl, ήδη από το 2010.[3]
Προς τιμήν τους, κανένας από αυτούς δεν φτάνει στο σημείο να ισχυριστεί ότι ο καπιταλισμός έχει εξαφανιστεί εντελώς ή ότι έχουμε επιστρέψει στον Μεσαίωνα. Οι πιο προσεκτικοί από αυτούς, όπως ο Brenner, υποστηρίζουν ότι τα χαρακτηριστικά του σημερινού καπιταλιστικού συστήματος - παρατεταμένη στασιμότητα, πολιτικά καθοδηγούμενη αναδιανομή του πλούτου προς τα πάνω, επιδεικτική κατανάλωση από τις ελίτ σε συνδυασμό με αυξανόμενη εξαθλίωση των μαζών - θυμίζουν πτυχές του φεουδαρχικού προκατόχου του, ακόμη και αν ο καπιταλισμός εξακολουθεί να κυριαρχεί σε μεγάλο βαθμό. Ωστόσο, παρ' όλες αυτές τις αποποιήσεις, πολλοί αριστεροί έχουν διαπιστώσει ότι το να αποκαλούν τη Silicon Valley ή τη Wall Street "φεουδαρχική" είναι απλά ακαταμάχητο, όπως ακριβώς πολλοί αναλυτές δεν μπορούν να αντισταθούν στο να αποκαλούν τον Trump ή τον Orbán φασίστες. Η πραγματική σύνδεση με τον ιστορικό φασισμό ή τη φεουδαρχία μπορεί να είναι ισχνή, αλλά το στοίχημα είναι ότι η διακήρυξη είναι αρκετά σοκαριστική, ώστε να θεωρείται ότι μπορεί να ξυπνήσει το αποχαυνωμένο κοινό από τον εφησυχασμό του. Επιπλέον, γίνεται ένα καλό meme. Τα πεινασμένα πλήθη στο Reddit και το Twitter το λατρεύουν: ένα βίντεο στο YouTube με μια συζήτηση για την τεχνο-φεουδαρχία από τον Βαρουφάκη και τον Slavoj Žižek συγκέντρωσε πάνω από 300.000 προβολές σε μόλις τρεις εβδομάδες.[5]
Αναφορές
[1] Για το καλό της όλης συζήτησης, πρέπει να αναφέρω ότι γύρω στο 2016 φλέρταρα κι εγώ με αυτές τις έννοιες, χρησιμοποιώντας τες σε μια περιστασιακή στήλη εφημερίδας και σε μια ομιλία. Περίπου τότε, ο όρος "ψηφιακή φεουδαρχία" παρεισέφρησε ακόμη και στην ανακοίνωση του υπότιτλου του βιβλίου μου που δεν είχε ακόμη εκδοθεί (η τελική έκδοση σίγουρα δεν θα τον περιέχει)- εμφανίστηκε επίσης στον υπότιτλο μιας συλλογής δοκιμίων μου που κυκλοφόρησε στην Ισπανία το 2018. Έχοντας συνειδητοποιήσει τις αναλυτικές τους αδυναμίες, εγκατέλειψα γρήγορα αυτές τις έννοιες.
Τα όχι και τόσο καλά νέα είναι ότι, επιχειρώντας αυτή την κερδοσκοπική άσκηση σχεδιασμού αποκαλυπτικών σεναρίων, η Αριστερά δυσκολεύεται να διαφοροποιηθεί από τη Δεξιά. Στην ουσία, οι δύο ιδεολογικοί πόλοι έχουν σχεδόν συγκλίνει σε μια κοινή περιγραφή της νέας πραγματικότητας. Για πολλούς και στα δύο στρατόπεδα, το τέλος του υπαρκτού καπιταλισμού δεν σημαίνει πλέον την έλευση μιας καλύτερης ημέρας, είτε πρόκειται για τον δημοκρατικό σοσιαλισμό, είτε για τον αναρχοσυνδικαλισμό, είτε για τον "καθαρό" κλασικό φιλελευθερισμό. Αντίθετα, η αναδυόμενη συναίνεση είναι ότι το νέο καθεστώς δεν είναι τίποτα λιγότερο από φεουδαρχία - ένας ‘’-ισμός’’ με πολύ λίγους αξιοσέβαστους φίλους.
Πράγματι, η νεοφεουδαρχία έρχεται με πιασάρικα σλόγκαν, κομψές εφαρμογές για κινητά, ακόμη και με την υπόσχεση της αιώνιας εικονικής ευτυχίας στην άνευ συνόρων επικράτεια του metaverse του Zuckerberg. Οι υποτελείς της έχουν ανταλλάξει τις μεσαιωνικές ενδυμασίες τους με τα κομψά μπλουζάκια του Brunello Cucinelli και τα αθλητικά παπούτσια της Golden Goose. Πολλοί οπαδοί της νεοφεουδαρχικής θέσης υποστηρίζουν ότι η άνοδός της είναι ταυτόχρονη με εκείνη της Silicon Valley. Έτσι, συχνά ακούγονται όροι όπως "τεχνο-φεουδαλισμός’’ ‘’τεχνο-φεουδαρχία", "ψηφιακή φεουδαρχία" και "φεουδαρχία της πληροφορίας."[1] Η "έξυπνη φεουδαρχία" δεν έχει ακόμη αποκτήσει μεγάλη απήχηση, αλλά μάλλον δεν είναι μακριά.
Στη δεξιά, ο πιο ηχηρός υποστηρικτής της θέσης περί "επιστροφής στη φεουδαρχία" είναι ο συντηρητικός θεωρητικός του αστικού χώου Joel Kotkin, ο οποίος έδειξε τη δύναμη των "ξύπνιων" τεχνο-ολιγαρχών στο βιβλίο του The Coming of Neo-Feudalism (2020). Κι ενώ ο Kotkin επιλέγει το "neo", οι Glen Weyl και Eric Posner, νεότεροι στοχαστές και πιο νεοφιλελεύθερων πεποιθήσεων, επέλεξαν το πρόθεμα "techno" στο πολυσυζητημένο έργο τους Radical Markets (2018).
Πράγματι, η νεοφεουδαρχία έρχεται με πιασάρικα σλόγκαν, κομψές εφαρμογές για κινητά, ακόμη και με την υπόσχεση της αιώνιας εικονικής ευτυχίας στην άνευ συνόρων επικράτεια του metaverse του Zuckerberg. Οι υποτελείς της έχουν ανταλλάξει τις μεσαιωνικές ενδυμασίες τους με τα κομψά μπλουζάκια του Brunello Cucinelli και τα αθλητικά παπούτσια της Golden Goose. Πολλοί οπαδοί της νεοφεουδαρχικής θέσης υποστηρίζουν ότι η άνοδός της είναι ταυτόχρονη με εκείνη της Silicon Valley. Έτσι, συχνά ακούγονται όροι όπως "τεχνο-φεουδαλισμός’’ ‘’τεχνο-φεουδαρχία", "ψηφιακή φεουδαρχία" και "φεουδαρχία της πληροφορίας."[1] Η "έξυπνη φεουδαρχία" δεν έχει ακόμη αποκτήσει μεγάλη απήχηση, αλλά μάλλον δεν είναι μακριά.
Στη δεξιά, ο πιο ηχηρός υποστηρικτής της θέσης περί "επιστροφής στη φεουδαρχία" είναι ο συντηρητικός θεωρητικός του αστικού χώου Joel Kotkin, ο οποίος έδειξε τη δύναμη των "ξύπνιων" τεχνο-ολιγαρχών στο βιβλίο του The Coming of Neo-Feudalism (2020). Κι ενώ ο Kotkin επιλέγει το "neo", οι Glen Weyl και Eric Posner, νεότεροι στοχαστές και πιο νεοφιλελεύθερων πεποιθήσεων, επέλεξαν το πρόθεμα "techno" στο πολυσυζητημένο έργο τους Radical Markets (2018).
"Η τεχνο-φεουδαρχία", γράφουν, "εμποδίζει την προσωπική ανάπτυξη, όπως ακριβώς η φεουδαρχία εμπόδιζε την απόκτηση εκπαίδευσης ή την επένδυση στη βελτίωση της γης.’’[2] Για τους κλασικούς φιλελεύθερους, βέβαια, ο καπιταλισμός, διαβρωμένος από την πολιτική, βρίσκεται πάντα στα πρόθυρα της επιστροφής στη φεουδαρχία. Ωστόσο, ορισμένοι στη ριζοσπαστική δεξιά βλέπουν τη νεοφεουδαρχία ως ένα σχέδιο από το οποίο μπορούν να επωφεληθούν. Με ταμπέλες όπως "νεο-αντίδραση" ή "σκοτεινός διαφωτισμός", πολλοί από αυτούς βρίσκονται κοντά στον δισεκατομμυριούχο επενδυτή Peter Thiel. Ανάμεσά τους είναι ο νέο-αντιδραστικός τεχνολόγος-διανοούμενος Curtis Yarvin, ο οποίος μίλησε για μια νεοφεουδαρχική μηχανή αναζήτησης, την οποία ονόμασε χαριτωμένα Feudl, ήδη από το 2010.[3]
Στην Αριστερά, ο κατάλογος των ανθρώπων που έχουν φλερτάρει με "φεουδαρχικές" έννοιες είναι μακρύς και συνεχώς αυξάνεται: Ο Γιάνης Βαρουφάκης, η Mariana Mazzucato, η Jodi Dean, ο Robert Kuttner, ο Wolfgang Streeck, ο Michael Hudson και, κατά ειρωνικό τρόπο, ακόμη κι ο Robert Brenner, της ομώνυμης συζήτησης για τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό.[4]
Προς τιμήν τους, κανένας από αυτούς δεν φτάνει στο σημείο να ισχυριστεί ότι ο καπιταλισμός έχει εξαφανιστεί εντελώς ή ότι έχουμε επιστρέψει στον Μεσαίωνα. Οι πιο προσεκτικοί από αυτούς, όπως ο Brenner, υποστηρίζουν ότι τα χαρακτηριστικά του σημερινού καπιταλιστικού συστήματος - παρατεταμένη στασιμότητα, πολιτικά καθοδηγούμενη αναδιανομή του πλούτου προς τα πάνω, επιδεικτική κατανάλωση από τις ελίτ σε συνδυασμό με αυξανόμενη εξαθλίωση των μαζών - θυμίζουν πτυχές του φεουδαρχικού προκατόχου του, ακόμη και αν ο καπιταλισμός εξακολουθεί να κυριαρχεί σε μεγάλο βαθμό. Ωστόσο, παρ' όλες αυτές τις αποποιήσεις, πολλοί αριστεροί έχουν διαπιστώσει ότι το να αποκαλούν τη Silicon Valley ή τη Wall Street "φεουδαρχική" είναι απλά ακαταμάχητο, όπως ακριβώς πολλοί αναλυτές δεν μπορούν να αντισταθούν στο να αποκαλούν τον Trump ή τον Orbán φασίστες. Η πραγματική σύνδεση με τον ιστορικό φασισμό ή τη φεουδαρχία μπορεί να είναι ισχνή, αλλά το στοίχημα είναι ότι η διακήρυξη είναι αρκετά σοκαριστική, ώστε να θεωρείται ότι μπορεί να ξυπνήσει το αποχαυνωμένο κοινό από τον εφησυχασμό του. Επιπλέον, γίνεται ένα καλό meme. Τα πεινασμένα πλήθη στο Reddit και το Twitter το λατρεύουν: ένα βίντεο στο YouTube με μια συζήτηση για την τεχνο-φεουδαρχία από τον Βαρουφάκη και τον Slavoj Žižek συγκέντρωσε πάνω από 300.000 προβολές σε μόλις τρεις εβδομάδες.[5]
Στην περίπτωση γνωστών προσωπικοτήτων όπως ο Βαρουφάκης και ο Mazzucato, το να δελεάζουν το κοινό τους με την επίκληση της φεουδαρχίας, μπορεί να αποτελέσει έναν φιλικό προς τα μέσα ενημέρωσης τρόπο για να ανακυκλώσουν επιχειρήματα που έχουν διατυπώσει στο παρελθόν. Στην περίπτωση του Βαρουφάκη, η τεχνο-φεουδαρχία φαίνεται να αφορά κυρίως τις στρεβλές μακροοικονομικές επιπτώσεις της ποσοτικής χαλάρωσης. Για τον Mazzucato, η "ψηφιακή φεουδαρχία" αναφέρεται στο αδικαιολόγητο εισόδημα που παράγεται από τις τεχνολογικές πλατφόρμες. Η νέο-φεουδαρχία προτείνεται συχνά ως ένας τρόπος για να υπάρξει εννοιολογική σαφήνεια στους πιο προηγμένους τομείς της ψηφιακής οικονομίας, όπου τα πιο λαμπρά μυαλά της Αριστεράς εξακολουθούν να βρίσκονται στο σκοτάδι. Είναι η Google και η Amazon καπιταλιστές; Ή είναι ραντιέρηδες, όπως προτείνει στο Rentier Capitalism ο Brett Christophers;[6] Τι γίνεται με την Uber; Είναι απλώς ένας μεσάζων, μια πλατφόρμα ενοικίασης που έχει μπει ανάμεσα στους οδηγούς και τους επιβάτες; Ή μήπως παράγει και πουλάει μια υπηρεσία μεταφοράς;[7] Τα ερωτήματα αυτά δεν είναι χωρίς συνέπειες για το πώς σκεφτόμαστε τον σύγχρονο καπιταλισμό, ο οποίος κυριαρχείται σε μεγάλο βαθμό από εταιρείες τεχνολογίας
Η ιδέα ότι η φεουδαρχία επιστρέφει, συνάδει και με τις αριστερές κριτικές που καταδικάζουν τον καπιταλισμό ως εξτρακτιβισμό (ή εξορυκτισμό). Αν οι σημερινοί καπιταλιστές είναι απλοί τεμπέληδες ραντιέρηδες που δεν συνεισφέρουν τίποτα στην παραγωγική διαδικασία, δεν τους αξίζει να υποβιβαστούν στο καθεστώς των φεουδαρχών γαιοκτημόνων; Αυτός ο εναγκαλισμός των φεουδαρχικών εικόνων από τις φιλικές προς τα μέσα ενημέρωσης και τα μιμίδια προσωπικότητες της αριστερής διανόησης, δεν δείχνει σημάδια ότι θα σταματήσει. Τελικά, όμως, η δημοτικότητα της φεουδαρχικής γλώσσας αποτελεί απόδειξη της αντιληπτικής αδυναμίας και όχι της εξυπνάδας των μέσων ενημέρωσης. Είναι σαν το θεωρητικό πλαίσιο της Αριστεράς να μην μπορεί πλέον να κατανοήσει τον καπιταλισμό χωρίς να κινητοποιήσει την ηθική γλώσσα της διαφθοράς και της διαστροφής. Σε ό,τι ακολουθεί, εμβαθύνω σε ορισμένες συζητήσεις-ορόσημα σχετικά με τα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τον καπιταλισμό από τις προηγούμενες οικονομικές μορφές -και εκείνα που καθορίζουν τις πολιτικοοικονομικές λειτουργίες στη νέα ψηφιακή οικονομία- με την ελπίδα ότι η κριτική της τεχνοφεουδαρχικής λογικής μπορεί να ρίξει νέο φως στον κόσμο στον οποίο βρισκόμαστε.
[1] Για το καλό της όλης συζήτησης, πρέπει να αναφέρω ότι γύρω στο 2016 φλέρταρα κι εγώ με αυτές τις έννοιες, χρησιμοποιώντας τες σε μια περιστασιακή στήλη εφημερίδας και σε μια ομιλία. Περίπου τότε, ο όρος "ψηφιακή φεουδαρχία" παρεισέφρησε ακόμη και στην ανακοίνωση του υπότιτλου του βιβλίου μου που δεν είχε ακόμη εκδοθεί (η τελική έκδοση σίγουρα δεν θα τον περιέχει)- εμφανίστηκε επίσης στον υπότιτλο μιας συλλογής δοκιμίων μου που κυκλοφόρησε στην Ισπανία το 2018. Έχοντας συνειδητοποιήσει τις αναλυτικές τους αδυναμίες, εγκατέλειψα γρήγορα αυτές τις έννοιες.
[2] Ο Weyl αυτοσυστήνεται ως επαναστάτης γιος των νεοφιλελεύθερων οικονομικών. Παιδικός θαυμαστής της Ayn Rand, κέρδισε επαίνους από μεγάλα αστέρια του επαγγέλματος, συμπεριλαμβανομένου -ως 13χρονος- του Milton Friedman. Πρόσφατα, ο Weyl δήλωσε ότι δεν αναγνωρίζει πλέον τον εαυτό του ως οικονομολόγο, λόγω των εσφαλμένων προϋποθέσεων του επαγγέλματος. Οι δεσμοί του με τη σφαίρα της τεχνολογίας απορρέουν από μια θέση στο Microsoft Research και τη συνεργασία του με τον Vitalik Buterin, συνιδρυτή της αλυσίδας μπλοκ Ethereum, του κύριου ανταγωνιστή του Bitcoin.
[3] Οι ιδέες πίσω από το Feudl περιγράφονται στο ιστολόγιο του Yarvin, Unqualified Reservations. Για τον Yarvin, η Google δεν είναι αρκούντως φεουδαρχική αλλά υπερβολικά "ξύπνια" - υπερβολικά δημοκρατική. Ευρετηριάζοντας και κατατάσσοντας κάθε ιστοσελίδα που έβρισκε με βάση το πόσες άλλες σελίδες συνδέονταν με αυτήν, η μηχανή αναζήτησης αγνοούσε την εμφάνιση φυσικών ιεραρχιών, οι οποίες, σύμφωνα με τον Yarvin, είναι ένα καλόηθες χαρακτηριστικό όλων των κοινοτήτων. Ο Yarvin έθεσε σε εφαρμογή ορισμένες από τις ιδέες του για τις νεοφεουδαρχικές ψηφιακές υποδομές στο έργο του Urbit, το οποίο χρηματοδοτήθηκε εν μέρει από τον Thiel. Για μια σύνοψη των ιδεών του βλ. Harrison Smith and Roger Burrows, ‘’Software, Sovereignty and the Post-Neoliberal Politics of Exit’’, Theory, Culture & Society, vol. 38, no. 6, November 2021 (https://doi.org/10.1177/0263276421999439, αναζήτηση με το doi εδώ https://sci-hub.se/ . For a profile of Yarvin, see Joshua Tait, ‘Mencius Moldbug and Neoreaction’, Key Thinkers of the Radical Right, Oxford 2019, pp. 187–203.
[4] Βαρουφάκης: βλ. ‘Techno-Feudalism Is Taking Over’ και τη συνέντευξη του με τον Morozon ‘Yanis Varoufakis on Crypto, the Left and Techno-Feudalism’, The Crypto Syllabus, 26 January 2022. Mariana Mazzucato, ‘Preventing Digital Feudalism’, Project Syndicate, 2 October 2019. Jodi Dean, ‘Communism or Neo-Feudalism?’, New Political Science, vol. 42, no. 1, February 2020. Robert Kuttner, The Rise of Neo-Feudalism’, American Prospect, 8 April 2020. Wolfgang Streeck, How Will Capitalism End?. Michael Hudson, The Road to Debt Deflation, Debt Peonage and Neofeudalism. Robert Brenner, ‘From Capitalism to Feudalism? Predation, Decline and the Transformation of us Politics’
[5] Η ψηφιακή κουλτούρα από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και μετά πνιγόταν ήδη στις μεσαιωνικές εικόνες των "περιφράξεων", των "κοινών", των "ληστρικών βαρόνων", των "τεχνολογικών επικυρίαρχων", της "ψηφιακής μοιρασιάς", ακόμη και του "ψηφιακού κυνηγιού μαγισσών" - για να μην αναφέρουμε τη σύγκριση του Umberto Eco των χρηστών του dos και του Mac με τους Προτεστάντες και τους Καθολικούς. Η διάγνωση των τεχνοφεουδαρχών προσγειώνεται έτσι σε γόνιμο έδαφος.
[6] Brett Christophers, Rentier Capitalism: Who Owns the Economy, and Who Pays for It?, London 2020.
[7] Julia Tomassetti, ‘Does Uber Redefine the Firm? The Postindustrial Corporation and Advanced Information Technology’, Indiana Legal Studies Research Paper No. 345, April 2016
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου